نزدیک به یک سال قبل یادداشتی نوشتم با عنوان ” شما کدام را دوست دارید : منتقد یا متزور !؟ “ که در تئاتر فستیوال منتشر شد . نوشته ای برخاسته از دردی عمیق : به تماشای نمایشی رفته بودم و در صندلی های کنار من ، دو بازیگر نشسته بودند و در تمام طول اجرای نمایش با تلفن های همراهشان مشغول بودند ، یا درِگوشی و زیر لب از نمایش ایراد می گرفتند و نق می زدند ؛ آن هم در ردیف یک ! البته با دو بار (!) تذکر دادن من ، بالاخره ساکت شدند و به سرگرم شدن با گوشی هایشان رضایت دادند ! اما بعد از اجرا ، این دو بازیگر عزیز ، چنان از نمایش همکارانِ خود تعریف و تمجید کردند و چنان آنها را در آغوش گرفتند و تبریک گفتند که… و این ماجرا ، این سوال را برای من ایجاد کرد که چرا هنرمندان ما این تمجیدهای متزورانه را به نقد متعهدانه ترجیح می دهند ؟! واقعا چرا ؟! و نتیجه ی این فکرها شد یادداشتی با عنوان فوق الذکر .

چند شب قبل اما دوباره داغ دلم تازه شد !

به تماشای نمایش ” گفتگوی برجای ماندگان ” به کارگردانی میلاد شجره رفته بودم . طبق روال همیشگی قبل از شروع نمایش ، دوستی آمد و از تماشگران خواست که تلفن های همراه خود را خاموش یا بی صدا کنند ؛ من هم به روالِ معمولِ خودم ، زیر لب گفتم : ” چشـــم ! ” و البته این چشم گفتن با عمل همراه بود .

نمایش را دیدیم . بحث در مورد کیفیت اثر و نقد آن باشد برای بعد ؛ اما در حین اجرا ، دو- سه نفری سالن را ترک کردند ! و من زیر لب با این عمل آنها غرولندی کردم . چرا که معتقدم بدترین تئاتر را باید تا پایان نشست و دید . تئاتر با هر مدیوم و با هر گونه ی دیگر از هنر متفاوت است و همیشه به همه ی منتقدین دپارتمان نقد تئاتر فستیوال هم گفته ام که با دماغ های خالی از بادِ منتقد بودن (!) به تماشای تئاتر بنشینند و تا پایان هم بنشینند ؛ حتی اگر با فاجعه ای روبرو بودند که تنها نامش تئاتر بود ؛ و این گونه ، حقِ نقد کردن را از خود نگیرند و صد البته هنگام نقد کردن ، وجدانشان مطمئن و آسوده باشد . بنابراین از این که این دوستان سالن را ترک کردند ، ناراحت شدم .

نمایش اما بی هیچ حاشیه ی دیگری به پایان رسید ، حداقل برای من که در ردیف اول نشسته بودم ، نه نور موبایلی دیدم ، نه زنگ موبایلی شنیدم ، نه صدای پچ پچ و نه هنرمند و بازیگری کنارم نشسته بود !!

در پایان نیز بازیگران روی صحنه آمدند و تشویق شدند ؛ خواستیم سالن را ترک کنیم که آقای رضا بهبودی ( بازیگر نمایش ) از ما خواستند که دقیقه ای بنشینیم . من نیز با خود گفتم لابد میهمانی دارند و آقای بهبودی می خواهند از او – به نمایندگی از کارگردان – تشکر کنند یا آن جمله ی خنده دار را بگویند که : “… اگر از تئاتر ما خوشتان نیامد ، به دشمنان خود بگویید که بیایند و ببینند…” ؛ اما همه حدس های من اشتباه بود و جناب بهبودی بعد از تشکرات (!) کلی با انگشت یکی از تماشاچیان را در وسط سالن نشان دادند و برای اینکه مطمئن شوند که ما حتما آن خانم را خواهیم دید و احیانا با کنار دستی اش اشتباه نمی گیریم ، رنگ لباس و تمام مشخصاتی را که توانسته بودند از آن فاصله ببینند، شرح دادند ! من که هنوز فکر می کردم فرد مورد نظرِ جناب بهبودی ، میهمان گروه است و این هم شیوه ای خاص (!) از تشکر کردن است ، یک باره با فریاد جناب بهبودی بر خود لرزیدم ! که ” … نیایــــید و نبیــــنید و من فقط پنـــــج تماشاچی می خواهم و نه شما را که نور موبایلتان تمرکز من و خانم کوثری را به هم ریخت و… ” خلاصه با چند جمله ، پرونده ی تئاتر و تماشاچیِ تئاتر را یک جا ، در هم پیچیدند ! ( حالا اینکه من مسحور آن درجه از تمرکز بودم بحثی جدا است ! )

دلم سوخت !

به حال آن تماشاچی که شاید حتی اولین بار بود که به تئاتر می آمد .

و به حال تئاتر ، که مستأجرین اش ، در به روی میهمان بسته بودند !

اولین کاری که از دستم بر می آمد ، صحبتی درگوشی با آن خانم بود : ” باز هم به تئاتر بیایید ، رها نکنید این تئاتر را ! ” ( پیدا کردن آن خانم میان آن جمعیت ، راحت تر بود از پیدا کردن باران کوثری میان بازیگران نمایش آن شب ! )

اما صحبت کردن با رضا بهبودی را با آن شدت از عصبیت ، صلاح ندانستم ، به ویژه که من هم ، گرچه ردیف اول نشسته بودم ، اما شال آبی سرم بود !

اما این اتفاق و تازه شدنِ داغِ دل من از رویدادهایی این چنین ، باعث شد تا بار دیگر به بررسی ساده و تحلیل اجمالی رفتار چند گروه در تئاتر بپردازم : ۱- هنرمند تئاتر ۲- هنرمندِ تماشاچی تئاتر ۳- تماشاچی حرفه ای تئاتر ۴- تماشاچی غیر حرفه ای تئاتر .

بگذارید از آخر به اول این بررسی را آغاز کنیم :

۴_ تماشاچی غیرحرفه ای تئاتر :

با همه ی مسائل و مشکلاتی که این قشر از تماشاچی تئاتر دارد ، از آوردن چیپس و پفک و حتی بستنی ( به قول مهران مدیری : ” دیدم که میگم !! ” ) و روشن نگه داشتن موبایل و به صدا در آمدن زنگ های آن در حساس ترین زمان نمایش ( آن هم زنگ هایی عجیب و غریب ) و تا عکاسی و فیلم برداری کردن شان از صحنه ی تئاتر و … با همه ی این مسائل ، تماشاچی غیر حرفه ای برای تئاتر ، سرمایه ای گرانبها است ، نهایتِ آمال است و هدفِ هر تئاتری دغدغه مند است تا این نوع از تماشاچی را جذب تئاتر کند و او را از غیر حرفه ای به حرفه ای تبدیل نماید .

و اِلّا دیده شدن آثار نمایشی  تولیدی ، مثلا در همین شهر تهران ، توسط پنج ، شش هزار نفرِ ثابت ( که عده ی زیادی از آنها مستقیم و غیر مستقیم تئاتری هستند ) و مصداق ” خود گویی و خود خندی …” شدن ، نه موجب رشد هنر تئاتر می شود ، نه موجب رشد هنرمند تئاتر و نه موجب رشد جامعه . چرا که بی شک پنج ، شش هزار نفر در تهران ، آن هم با توجه به عدم رونق تئاتر در شهرستان ها ، مشت از خروار هم نیست و تأثیرش بر فرهنگ و هنر ، ناچیز و نزدیک به صفر است .

بنابراین این تماشاچیِ غیر حرفه ایِ پفک به دستِ موبایل روشنِ دوربین موبایل به دست ، را نباید به هیچ شکلی از دست داد ، چه برسد به آنکه به سبک جناب بهبودی او را از تئاتر بیرون کرد ! تئاتر سرزمین ما ، اگر نتواند این تماشاچیان را جذب کند ، پرورش دهد و حرفه ایِ تئاتر دیدن نماید ، باور کنید دیر یا زود هنری ” برجِ عاج نشین ” خواهد شد ، کما اینکه امروز هم چندان از آن دور نیست .

برای این تماشاچی باید با روش های گوناگون فرهنگ تئاتر دیدن را جا انداخت و حتی چند صباحی رفتارش را تحمل کرد ، اما نباید به جانش نق زد ، بلکه باید نقدش کرد ، نباید از سالن بیرونش کرد بلکه باید دوستانه او را دعوت به سالن تئاترکرد و چون کودکی نوپا تئاتر دیدن را به او آموخت .

تئاتر دیدنی که در همه جای دنیا ، دچار این معضلات هست و فقط ” ما ایرانی های بی فرهنگ (!) ” نیستیم که هنگام دیدن تئاتر ، گوشی همراهمان زنگ می خورد ! و اتفاقا در بسیاری از نقاط جهان ، در حرفه ای ترین سالن های تئاتر ، مخاطب اگر از نمایش راضی نباشد با ناسزا گفتن و گوجه پرت کردن (!)  و … سالن را ترک می کند .

باور کنید این مخاطبان غیرحرفه ای تئاتر ما خیلی نجیب و دوست داشتنی هستند و سرمایه ای هستند گرانبها که باید حفظ شوند تا حرفه ای گردند .

۳_ تماشاچی حرفه ای تئاتر :

این دسته از تماشاچی تئاتر ، تئاتر را ملک شخصی و ارث پدری می داند ، اتفاقا گوشی همراهش را هم خاموش نمی کند ، اما بی صدا می کند و هر از گاهی – البته چون حرفه ای شده اند در مواقع مناسب ! به تشخیص خود – از آن استفاده می کند و هر لحظه که احساس کند که دیگر تحمل ندارد ، سالن را ترک می کند ، به ویژه اگر ایام ، ایام جشنواره باشد ! در ایام جشنواره ، این تماشاچی حرفه ای ، در میانه ی نمایشی ایرانی که اتفاقا سالن هم پر شده است و عده ی زیادی روی پله ها و دو ردیف روی صحنه ( کف زمین ) نشسته اند ، برای دیدن یک تئاتر از یک گروه رده دوم و سوم اروپایی ، درست در لحظه ی اوج نمایش ، قدم بر سر و دوش سایر تماشاچیان می گذارد تا سالن را ترک کند و حتما به اجرای آن گروه اروپایی برسد !

گویی تئاتر در ایام جشنواره ماهیت مقدس خود را برای این تماشاچیان حرفه ای از دست می دهد !

این تماشاچی حرفه ای اگر به واقع عاشق و دلسوز تئاتر باشد ، بهترین وسیله است برای تربیت تماشاچی غیرحرفه ای ، البته نه با کنایه زدن و مسخره کردن او ، بلکه با عمل درست خود . در واقع این تماشاچی حرفه ای است که باید جلوی هرگونه توهین ، تمسخر و … نسبت به تماشاچی غیرحرفه ای را بگیرد ، باید با صبر و حوصله و تذکرهای به جا و درست به مخاطب غیر حرفه ای ، در تربیت او نقش ایفا کند و او را به سوی حرفه ای شدن سوق دهد ؛ مسیری که لابد او خودش هم روزی طی کرده است تا حرفه ای شود ، او که خودش از بدو تولد آداب و رسوم تئاتر دیدن را بلد نبوده ، بوده است ؟ تماشاچی حرفه ای نباید در پاسخ به حرف های تند ، عصبی و بی منطق جناب بهبودی ، برای او می ایستاد و تشویقش می کرد ، بلکه باید خود را لحظه ای ، فقط لحظه ای ، جای آن خانم می گذاشت ؛ آن وقت بی شک بعد از حرف های آقای بهبودی ، سر جایش می نشست تا بازیگران صحنه را ترک کنند ؛ و این واکنش ، حداقل واکنشی بود که می شد با آن به رضا بهبودی فهماند که : بی شک رفتار آن خانم به عنوان تماشاچی ، غیر حرفه ای بوده است ؛ اما رفتار تو نیز ، به عنوان عضوی از خانواده ای که خود را فرهیخته و هنرمند و روشنفکر و چه و چه می داند ، غیر حرفه ای و غیر اخلاقی بود و بی شک دود این رفتار در چشمان نحیف تئاتر می رود !

و این است رسالت تماشاچی حرفه ای : او است که باید فرهنگ سازی کند ، نقد کند  و این درخت نحیف تئاتر را هرس نماید . وظیفه ای که از کمتر تماشاچی حرفه ای دیده می شود . تماشاچی حرفه ای که متاسفانه تنها به تعداد نمایش هایی که در طول یک ماه ( مجانی یا با پرداخت هزینه ) می بیند ، تعریف می شود !!!

۲_ هنرمند تماشاچی تئاتر :

وای از این جماعت ! مستأجران صاحبخانه نمایِ پر مدعایی که وقتی در جایگاه تماشاچی می نشینند همه چیز را براى خود مجاز مى دانند ( البته به جز چیپس و پفک ) و چنانکه در یادداشت قبلى ام با عنوان ” منتقد یا متزور !؟ ” به آن اشاره کرده ام ، صحبت کردن با موبایل ، پیامک دادن ، خواندن پیام هاى تلگرامى ، غرولند کردن و نقد شفاهى اثر با صداى بلند و آن هم در ردیف ۱ ( تا همه بازیگران روی صحنه هم بشنوند ! ) و حتى ترک سالن و برگشتن در دقایق پایانى نمایش از اعمال درخشان این عزیزان است !

پس ، از تماشاچى غیر حرفه اى تئاتر ، از مردم چه انتظارى مى شود داشت ؟ آنها در این مسائل از خانمِ …… یا آقاىِ ….. الگو مى گیرند دیگر !

بماند که مردم وقتى دقیقه اى دیر مى رسند آنها را به سالن راه نمى دهند و مسئول سالن مانیفست چگونه تئاتر دیدن را براى آنها از اول تا آخر مى خواند ( و این در حالى است که آن فرد تمام آن مدت در فکر هزینه اى است که کرده و حالا هیچ شده و لعنت مى فرستد به نبودن جاىِ پارک در اطراف سالن نمایش ) ، اما اگر یکى از همین هنرمندان عزیز دیر برسد ، تمام مردم را معطل نگه مى دارند ( حتى در موردى استاد عباس جوانمرد را عصا به دست براى فلان اِستار ، نیم ساعت سرپا نگه داشتند !! ) و تمام قوانین تئاتر دیدن به ناگاه فراموش مى شود !

و بد تر از این ، رفتار متزورانه این گروه ، بعد از نمایش است ؛ این دوستان چنان از نمایش نزد کارگردان و بازیگر و… تعریف مى کنند که انگار نه انگار نصف نمایش را چرت مى زده اند  !  و چنان در صفحات خود از نمایش تعریف و تمجید مى کنند که انگار نه انگار که آن نصف دیگر را که خواب نبوده اند ، با تلفن هاى همراهشان مشغول بوده اند !

۱- هنرمندان تئاتر ( روی صحنه ) :

نازنین اند ، چرا که چراغ تئاتر این سرزمین را روشن نگه داشته اند ، اما برخى چراغ را با گازوئیل و روغن و… روشن نگه داشته اند و دودش جماعتى را کور کرده است ! این چراغ ، به سوخت پاک نیاز دارد ، شفاف چون آبِ چشم و خونِ دل ! ( شعرگونه شد ، اما برخاسته از دل بود و حیف ام آمد که ننویسم !)

هنرمند تئاتر ، براى رشد تئاتر این سرزمین و براى جذب مخاطب مردمى به تئاتر – هر روز بیش تر از دیروز – باید صبور باشد . او باید نقد پذیر باشد ، چرا که نقد ، به ویژه گونه ی سلبى آن على رغم ظاهر خشن ، تند و پر دافعه ى خود ، ماهیتا ابزار رشد یک هنر و نیز رواج یک هنر است . نقد ، به شیوه نقد سلبى ، مردم را به جانب هر پدیده و هر هنری ، من جمله تئاتر جذب مى کند که بیایند و ببینند که چه خبر است !؟ و در کنار این ایجاد جاذبه ، نقد چون به مرور معایب هر پدیده اى را رفع می کند ، مى تواند مخاطب آن را نیز افزایش دهد .

اما زهى خیال باطل ! اکثر هنرمندان عزیز و دوست داشتنى ما نقد را دوست ندارند که هیچ ، از آن متنفر نیز هستند و به جاى آن ، همان تشویق هاى متزورانه و به دور از واقعیت دوستان و هم صنفان خود را ترجیح مى دهند .

پس ، از این هنرمند عزیز نقد ناپذیر نمى شود انتظار داشت در مقابل رفتار هاى اشتباهِ برخى از تماشاچیان ، از خود سعه صدر نشان دهد . وقتى کسى ایراد کار خود را نمى پذیرد و تئاتر را چنان ملک شخصى خود مى پندارد که به خود اجازه مى دهد که به هر شلنگ ، تخته اى نام تئاتر بنهد ، پس حق هم دارد به یک میهمان تازه وارد ، ولى موبایل به دست ، بتازد و او را از ملک شخصىِ (!) خود بیرون کند .

واقعا نقش این هنرمندان عزیز در تربیت تماشاچى غیر حرفه ای تئاتر چیست ؟!

***

روحش شاد مرحوم مصطفى عبداللهى که در آخرین مصاحبه اش ( که در اسفند ماه ۹۳ با تئاتر فستیوال ، و با حضور سردبیر تئاترفستیوال و من بود ) گفت – نقل به مضمون – : “… امان از آن کسى که دانه ى معیوب این تئاتر خصوصى را در تئاتر ایران کاشت ! ” . لینک مصاحبه

تئاتر خصوصى خوبش ، خوب است و بدش ، فاجعه آفرین ! خصوصى کردن تئاتر را باید گام به گام پیش برد ، از تشکیل صنف تا تربیت مخاطب . شاید بد نباشد ریشه رفتار عجیب جناب بهبودى و البته ریشه عملکردهای اشتباه مخاطب غیر حرفه اى در حین نمایش را در چگونگى پیدایش پدیده ای به نام تئاتر خصوصى و ریشه دواندن آن در هنر تئاتر این سرزمین جست و جو کرد ؛ پدیده اى که حدودا چهار ، پنج سال است که در تئاتر این سرزمین ایجاد شده است و حرف امروز و دیروز نیست .

***

من و ما در دپارتمان نقد تئاتر فستیوال ، نقد را راه حل همه چیز مى دانیم . نقد ، دیالوگ است و تنها از راه دیالوگ می توان به “سنتز”ی رسید که شاید راه حل رفع یک عیب ، حل یک مشکل یا ارتقاء یک پدیده باشد .

و این روز ها که کمتر کسى مشترىِ بازارِ کم رونق نقد است ، بروز واکنش هایى چون واکنش عجیب ، غیر هنرمندانه و غیر اخلاقى جناب بهبودى نسبت به یک تماشاچى ، چندان دور از ذهن نیست . وقتى اشکان خطیبى در یک برنامه تلویزیونى پر بیننده ( همان خندوانه ! ) به مخاطب مى گوید که سینما جاى پاپ کورن خوردن نیست !! و من دودستى بر سر خود مى زنم که اى واى ، پس همه ى آن سالن هایى که در فرنگستان به عنوان سینما رفتم و سر درش عکس بزرگى از پاپ کورن زده بودند و پاپ کورن هم مى فروختند و من و همه ى از ما بهترانِ چشم آبى و مو بلوند هم پاپ کورن به دست واردش می شدیم ، سینما نبود ؟!!! واى که چه کلاهى سرم رفت !!

وقتى خودِ شخصِ هنرمندِ شخیصِ دنیا دیده ی ما (!) نمى داند جاى چه چیز کجا است و فقط ژست روشنفکرى یقه اش را گرفته ، از مردم چه انتظارى است آقاى بهبودىِ غیر هنرمندِ غیر اخلاقى !

همانقدر که بد و اشتباه است که آن خانم با شال آبى ، در سالن تئاتر از موبایلش استفاده کرد ، همانقدر هم زشت و بد و اشتباه و خنده دار است که بگوییم سینما جاى پاپ کورن خوردن نیست ! یعنى همانقدر که آن خانم با تئاتر و فضایش غریبه می نماید ، هنرمند روشنفکر و دنیا دیده ی (!) ما نیز با سینما غریبه است و پُز هاى عجیب روشنفکرانه گریبان گیرش شده است.

چه چیز و چه کسی سر جای خودش هست که حالا شما جماعت روشنفکرنمایی که نام هنرمند را یدک می کشید یقه ی مردم را گرفته اید که درست و به جا و در خور موقعیت و زمان و مکان رفتار کنند ؟!!

***

من به عنوان عضوى از خانواده بزرگ تئاتر – عضوى که چون نامش منتقد است ، حکم فرزند خوانده ی سَربار را دارد – نمى توانم و نباید رفتار آقاى رضا بهبودى را فراموش کنم ، ببخشم و نادیده بگیرم . در تئاتر ما یک نفر مخاطب هم ، یک نفر است ، غنیمت است و ارزشمند . اگر رضا بهبودى با پنج نفر تماشاچى راحت تر است ؛ اما من اگر در سالنى سیصد نفره باشم که جز من فقط چهار نفر دیگر در آن باشند ، گریه ام مى گیرد و دلم به درد مى آید به حال تئاتر و به حال مردمان سرزمینم که با تئاتر قهرند .

آقاى رضا بهبودى ، فراموش نکنید تئاتر هنر زنده است و حیاتش ملزم به حضور تماشاچى است والا چرا اجرا مى روید ؟! یک ماه تمرین کنید و براى در و دیوار و کارگردان نقش بازى کنید و بروید خانه ! گرچه من معتقدم اگر شما خود کارگردان این اثر بودید و فروش هرچه بیشتر نمایش براى شما حکم مرگ و زندگى پیدا مى کرد ( چرا که باید دستمزد بازیگرانى چون شما و سایر اعضاء گروه را بپردازد ) اصلا از خالى شدن سالن استقبال نمى کردید .

و حرف آخر…

“مردم” از هنر برترند و بر آن ارجح ! که اگر ” مردم ” نباشند هیچ هنرى معنا ندارد و اساسا هنری خلق نمى شود ! و هرکس “مردم” را نادیده بگیرد ، به “مردم” توهین کند و یا از شانه ی “مردم” براى بالا رفتن استفاده کرده و “مردم” را زیر پاى خود له کند ، بى شک ، دیر یا زود ، محکوم به شکست و فراموشى است ! این را فراموش نکنید آقاى بهبودى ، هرگز!

پی نوشت : بی شک آنچه در این یادداشت در مورد هنرمندان گفته شده است ، استثنائاتی نیز دارد که خودشان می دانند استثناء هستند و آنچه در اینجا گفته شد را به خود نمی گیرند .

المیرا نداف – نویسنده میهمان