می گوید که برخی به او گفته اند این کار یک خودکشی هنری است . با این حال او دست به کار شده است و تمام تلاش و دانش خود را به کار گرفته است تا اثری خلق کند ، دیدنی و قابل توجه .

و نهایتا “بیگانه” به کارگردانی دکتر مسعود دلخواه این روزها در سالن چهارسو مجموعه تئاتر شهر روی صحنه است . اقتباسی از رمان “بیگانه” ی آلبرکامو ، با دراماتورژی و کارگردانی دکتر دلخواه و بازی رحیم نوروزی ، حسین سحرخیز ، سیاوش چراغی پور ، علی زرینی و …

به همین بهانه تئاتر فستیوال مصاحبه ای داشته است با دکتر مسعود دلخواه که پیش از این “سوء تفاهم” و “عادل ها” اثر کامو را در آمریکا به روی صحنه برده است و امروز “بیگانه” اش با استقبال قابل توجه ای روبرو شده است .

شما چند ساله بودید که برای اولین بار رمان “بیگانه” را خواندید؟

فکر می کنم ۱۹  ساله بودم ، سال دوم دانشگاه اولین بار رمان “بیگانه” را خواندم .

تصویری که آن زمان از رمان “بیگانه” در ذهن تان مجسم کردید ، با تئاتر “بیگانه” ای که الان به کارگردانی شما روی صحنه است ، چقدر نزدیک است ؟

شاید فضای کلی آن خیلی نزدیک باشد چون همان تأثیر اولیه ای که روی من گذاشت ، فضای خاصی راجع به داستان در ذهنم ایجاد شد ؛ که فکر می کنم تاحدی ناخودآگاه آن فضا به خصوص در اینجا وارد شده است . ولی مسلماً چون ما تغییر می کنیم ، متحول می شویم و برداشت هایمان عوض می شود قطعا الان با دید یک فرد میانسال به آن نگاه می کنم .

و ایده ی تبدیل کردن این رمان به نمایشنامه چه زمانی شکل گرفت ؟

این موضوع از سال گذشته شروع شد . من معولا مانند هر کارگردان دیگری سه ، چهار نمایش یا طرح برای آینده در ذهنم دارم . من ۲ نمایشنامه از کامو را در آمریکا به روی صحنه برده ام . در واقع اولین نمایشنامه ای که در آمریکا کارگردانی کردم ، “سوءتفاهم” بود و یکی از آخرین نمایشنامه هایی هم که در آنجا اجرا کرده ام “عادل ها” بود که هر دو از آثار کامو است.

بنابراین قبلا از آثار کامو کار کرده بودم و این اولین بار نبود که به سراغ او می رفتم . همواره هم می دانستم که “بیگانه” یکی از سخت ترین رمان ها برای تبدیل به تئاتر است . برای فیلم خیلی فرق می کند ، چرا که امکانات بیشتری به آدم می دهد مخصوصا که بسیاری از فضاهای “بیگانه” در ساحل و بیرون از فضای اتاق می گذرد .

سال گذشته که روی “ریچارد سوم” کار می کردم ، بازیگرهایی که برای شکسپیر می خواستم ، پیدا نکردم ؛ جز آقای رحیم نوروزی که قرار بود نقش ریچارد را بازی کند ،  بازیگرهای حرفه ای دیگری که می خواستم اکثرا درگیر کار بودند و ناچار شدم متن را عوض کنم ؛ ولی از قبل به “بیگانه” خیلی فکر کرده بودم . وقتی متن را تست کردم ، با استقبال روبرو شدم ؛ ولی با استقبالی تردیدآمیز، یعنی اینکه می گفتند : چه فکر خوبی ! چه ایده ی عالی ای ! ولی آخر چطور ؟! مگر می شود ؟! خطرناک است ! حتی بعضی ها آن را نوعی خودکشی هنری می دانستند . من این ریسک را کردم و خوشبختانه تا اینجا که رسیدیم ، تماشاگرها خیلی راضی بوده اند  .

روند تبدیل یک رمان به یک اثر صحنه ای ، یک روند قابل کلاسه بندی است یا به تجربه ها و آموزه های شخصی بستگی دارد ؟

این برمی گردد به آشنایی شخص با انواع شیوه های نمایشی و انواع ساختارهای دراماتیک . هر چقدر که به طور مثال با درام مدرن ، شیوه ی پست مدرن ، از رئالیزم گرفته تا اکسپرسیونیزم ، از سبک های انتزاعی تا سورئالیزم ، شیوه ی برشت یا گروتوفسکی ، نمایشنامه نویسی مدرن و ساختارهای غیرخطی ، غیرسنتی و غیرکلاسیک بیشتر آشنایی داشته باشید ، گنجینه و ابزاری در اختیار دارید که همه ی این ها کمک می کند تا تشخیص دهید کدام یک از این ابزارها برای این رمان کارایی دارد ؛ تا آن را به نمایشنامه تبدیل کنید . یک فرمول خاص وجود ندارد اما به هرحال مجموعه ای است از فرمول ها و تجربه هایی که فرد دارد و خلاقیتی که می تواند به خرج دهد ؛ اما در عین حال باید به محتوا وفادار بمانید و این چیزی است که سعی کردم در این اثر اتفاق بیافتد : یعنی سعی کردم کاملا به محتوای رمان “بیگانه” وفادار بمانم اما ساختار را کاملا شکستم و یک ساختار شکنی کامل در ساختمان داستان و شیوه ی روایت انجام دادم . در نتیجه روایت به صورت خطی گفته نمی شود بلکه فلش بک های (Flash Back) زیادی اتفاق می افتد ، حتی بعضی مواقع فلش فوروارد (Flash Forward) داریم یعنی آینده ، حال و گذشته در هم تنیده می شوند و یک درزمانی به وجود می آید که در تئاتر مدرن خیلی جای بحث و نقد و بررسی دارد .

به نظر خودتان اگر کسی رمان “بیگانه” را نخوانده باشد و به تماشای تئاتر شما بیاید ، می تواند اصل ماجرا را درک کند ؟ یا اینکه لذت آن نصف می شود ؟

خوشبختانه اجرای ما به شکلی درآمده که تماشاگرانی که حتی رمان را نخوانده اند ، اقرار کردند که داستان را کامل فهمیده اند و هیچ مشکلی نداشته اند . ما اینجا پازلی ساختیم و تکه های پازل را در اختیار تماشاگر قرار می دهیم ، بعضی تکه ها را زودتر ، بعضی ها را با تعلیق و دیرتر ؛ ولی در نهایت این پازل کامل می شود .

من این را از زبان خودشان شنیدم ، تماشاگرانی که گفتند ما رمان را نخوانده بودیم و الان کنجکاو شدیم برویم رمان را بخوانیم . اما داستان را کاملا متوجه شده بودند ، علت هم این است که داستان ظاهری “بیگانه” خیلی ساده است . اینکه چرا این محاکمه صورت می گیرد و نتیجه آن چیست و چه اتفاقاتی افتاده ، خیلی ساده است ولی مفاهیمی که پشت این سادگی وجود دارد ، خیلی پیچیده است . مفاهیم فلسفی ، نوع نگاهی که مورسو به جهان دارد و تفاوت رفتارهایش با رفتارهای اجتماعی ای که می بینیم ، در عین حال ویژگی های خاصی که دارد ، دروغ نمی گوید ، انسان بدی نیست ، همه ی این ها تماشاگر را تحت تاثیر قرار می دهد.

خوشبختانه ما تقریبا مطمئنیم که  این دراماتورژی به جایی رسیده که آن هایی هم که رمان را نخوانده اند ، هیچ کاستی ای در درک و فهم این اثر ندارند اما واقعیت این است که کسانی که رمان را خوانده اند شاید نشانه هایی را که گذاشته ایم ، هم نشانه های هنری و هم نشانه هایی که از دل رمان درآمده است را بهتر متوجه می شوند . برای مثال بعضی ها متوجه می شوند شخصیتی که در دادگاه نشسته و ساکت است و حرف نمی زند ، کامو است ، در حالی که بعضی ها اگر به بروشور نگاه نکنند ، ممکن است متوجه نشوند که خود کامو است که آنجا نشسته . و اینها مواردی است که اگر آن ها را نفهمند ، ضرری به کار وارد نمی شود ولی اگر بفهمند عمق بیشتری به درک آن ها می دهد .

و البته می توانند بروند رمان را بخوانند و دوباره بیایند کار را ببینند و لذت چندین برابری ببرند .

ما تماشاگرهایی داشتیم که سه بار آمدند کار را دیدند . همین چند شب پیش تماشاگری را دیدم و به او گفتم مثل اینکه شما قبلا آمده بودید و او گفت این بار سوم است . او که رشته اش ادبیات انگلیسی بود ، گفت “من رمان را به انگلیسی خوانده ام و در کلاس تحلیلش کردیم و این بار سوم است که به تماشای این تئاتر می آیم ، چون هر دفعه چیزهای جدیدی کشف کرده ام : مثلا پنجره ای که گیوتین هم هست ، دومین بار که نمایش را دیدم متوجه شدم چه کاربردی دارد و همه از دل گیوتین رد می شوند و…” . او به گفته ی خودش هر بار یک سری چیزهای جدید کشف کرده بود .

به هر حال به روی صحنه رفتن “بیگانه” اتفاقی است که هر کسی دوست دارد تجربه ی دیدن آن را از دست ندهد .

با اینکه تجربه ای ریسک آمیز و خطرناک بود ولی این خطر را به جان خریدیم و به نظر می رسد آن چهار ، پنج ماهی که صرف تمرین کردیم ، نتیجه داده است . در عین حال دراماتورژی متن ، درواقع شش بار بازنویسی شده و برای چاپ احتمالا بار هفتم هم روتوش خواهد شد . این شب ها تماشاگران تا جایی که سالن جا دارد روی زمین می نشینند .

شما گفتید که به روایت و محتوای رمان وفادار و پایبند بودید . حال سوال اینجا است که به آن اندیشه ی فلسفی که لا به لای این محتوا در داستان گنجانده شده ، چقدر پایبند بوده اید و اینکه اساسا کامو را اگزیستانسیالیست می دانید یا نه ؟

آلبر کامو خودش می گوید که من یک اگزیستانسیالیست نیستم . این خیلی مسئله مهمی است . ژان پل سارتر اگزیستانسیالیست ، فیلسوف و پرچمدار این مکتب فکری است و کامو بارها اقرار کرده که من و سارتر مثل هم فکر نمی کنیم . حتی زمانی که هر دویشان زنده بودند بیانیه ای در این مورد دادند . کامو عصبانی می شد وقتی او را اگزیستانسیالیست یا نیهیلیسم می نامیدند چون خودش را این گونه نمی بیند ، بلکه در تمام آثارش در جستجوی خلق معنایی برای زندگی است و معتقد است که حتی اگر ما معنای این هستی و این کائنات را درک نکنیم ، باید معنایی بسازیم و به خاطر آن معنا ، نسبت به اعمال خودمان متعهد باشیم و مسئولیت اعمال مان را بپذیریم .

و تعهد شما به این اندیشه ( اندیشه کامو در ” بیگانه ” ) چه میزان بوده است ؟

مسلما بعضی از مسائلی که کامو مطرح می کند مسائل عام و جهانی است . هر انسانی در این هستی با مسئله خدا ، مسئله اعتقاد او به خدا و چیزهایی از این دست ، مدام در زندگی اش رو به رو می شود . همه ی ما هم لحظاتی در زندگی ، ممکن است که احساس پوچی کنیم . خیلی از لحظات هم ممکن است به خاطر نداشتن یک پشتوانه معنوی احساس خلاء کنیم . نکته ای که برای من جالب است که امیدوارم در نقد منتقدین به آن اشاره شود ، این است که مورسو با اینکه به نظر ضد مسیح می آید ، اما به قول کامو ، تنها مسیحی موجود در روایت ” بیگانه ” ، مورسو است . این مطلب خیلی مهمی است . با اینکه ظاهرا به مسیحیت یا دین اعتقادی ندارد ، اما تنها کسی که می توان گفت اعمالش ، یک مسیحی خوب را تداعی می کند مورسو است. چون هیچ وقت دروغ نمی گوید که این خیلی مسئله مهمی است و در رفتار و افکارش صداقت شفافی دارد . هیچ چیزی را بیشتر از آن چیزی که هست نشان نمی دهد ، احساساتش را دقیقا همان طوری که هست بیان می کند .

و من به همین دلیل سعی کردم ، مورسویی که در صحنه می بینید ، حداقل در عمل مورسو مثبتی باشد ، ضمن اینکه ممکن است در حرف چنین نباشد یا از دید دیگران اینطور به نظر نرسد . همه ی ما لحظاتی مورسو می شویم .

وقتی ما یک اثری از یک نویسنده را کار می کنیم ، مطمئنا جذابیت هایی در آن اثر هست که ما را به سمت خودش می کشاند ، ولی در عین حال معنای آن این نیست که ما با تمام ایدئولوژی و جهان بینی آن فرد موافقیم . برای نمونه شما ممکن است که ” زندگی گالیله ” یا ” ننه دلاور ” را از برشت روی صحنه ببرید و خُب برشت یک مارکسیست بوده ، ولی دلیل نمی شود که شما حتما باید مثلا مارکسیست باشید ، یا اعتقادات ایدئولوژیک داشته باشید تا بتوانید “ننه دلاور” را روی صحنه ببرید . اما نمی توان منکر یک سری مسائلی که برشت با آن درگیر است مثلا مسائل انسانی و جهانی ، شد . در واقع همه ی ما انسان ها ، می توانیم با بسیاری از فلاسفه و متفکرین وجه اشتراک پیدا کنیم .

کامو خودش یک نویسنده ی بسیار صادق بود . یکی از صادق ترین و مورد احترام ترین نویسنده های جهان است . کامو خیلی محبوب است . حتی طرفداران سرسختی هم دارد . درنتیجه چنین فردی قابل احترام است و وقتی آثارش را اجرا می کنیم ، سعی می کنیم تا آنجایی که ممکن است ، به محتوای آثارش هم وفادار بمانیم . ولی مطمئنا ایده ی خود کارگردان هم هست . این مورسویی که شما روی صحنه می بینید ، مورسویی است که مورسوی دلخواه هم است . یعنی مورسوی کامو که از فیلتر دلخواه گذشته است . در نتیجه خود به خود ، چه آگاهانه و چه ناخودآگاه ، مقداری از ایده های من نیز در کار تزریق شده و اگر کس دیگری بخواهد “بیگانه” را کار کند ، متفاوت از این اجرا خواهد بود .

در مورد انتخاب بازیگر ها ، آیا بازیگران فعلی به لحاظ تصویری که در ذهن شما بود ، اولین انتخاب ها بودند ؟

واقعیت این است که ما “ریچارد سوم” را کار می کردیم و تعدادی از بازیگرها برای آن نمایشنامه انتخاب شده بودند . در وهله اول خود رحیم نوروزی که قرار بود نقش ریچارد را بازی کند ، برای او دنبال نمایشنامه ای بودم که بتواند نقش اصلی اش را بازی کند . پس تثبیت شده بود که او نقش اصلی “بیگانه” را خواهد داشت . در رابطه با برخی از جوان ترها ، چون در “ریچارد سوم” بودند ، به خاطر تعهدی که به آن ها داشتم ، آن ها را وارد این پروژه کردم یعنی بخشی اتفاقی بود ، بخشی هم شرایط بود . اما بازیگرهای حرفه ای مان تک تک اتخاب شدند . آقای سحرخیز ، آقای چراغی پور ، آقای علی زرینی ، در واقع برای نقش هایشان انتخاب شدند اما بیش از نیمی از بازیگرها به خاطر اینکه در گروه بودند ، آن ها را وارد کار کردم و چند نفر هم اضافه شدند ولی خوشبختانه نقش ها طوری بود که هر کدامشان بتوانند از پس یک یا دو نقش این رمان بربیایند ؛ یعنی این گونه نبود که برای تک تک این نقش ها بازیگر انتخاب کنم .

من گروهی دارم که تعدادی افراد عضو آن هستند و نقش های مختلف را در حد توانایی شان می توانند بازی کنند . این اتفاق ترکیبی شد از حرفه ای ها و جوان ها که بعضی از این جوان ها ، کارهای حرفه ای انجام داده اند ولی خیلی شناخته شده نیستند .

چه مدت زمانی برای این تئاتر تمرین کردید ؟

همانطور که گفتم ما شش بار این متن را بازنویسی کردیم . بین حدود ۴ تا ۵ ماه تمرین کردیم ، می توان گفت یک پروسه ، چهار ماهه بود که هر بار با متن و دراماتورژی جدیدتر وارد می شدیم تا نهایتا به این دراماتورژی رسیدیم .

به شما و گروه تان خسته نباشید می گویم و خوشحالم که تئاتر توسط بزرگانی مثل شما رونق پیدا می کند و مردم می آیند و نمایش ها را می بینند . این خسته نباشید را از طرف تئاتر فستیوال لطفا به همه ی گروه تان برسانید .

من همچنین از تئاتر فستیوال تشکر می کنم که به آثار هنری و فرهنگی توجه دارند و به کیفیت اهمیت می دهند . مطمئنا اگر این نمایش ، نمایشی بود که طنز بود و به اصطلاح مدام تماشاگر را می خنداند ، تعجب نمی کردیم بیایند روی زمین هم بنشینند و بخندند و بعد دو ساعت بروند ولی در چنین شرایطی وقتی تماشاگرها می آیند روی صندلی هایی که راحت نیست و روی پله هایی که بسیار ناراحت است دو ساعت می نشینند و در سکوت مطلق به این اثر نگاه می کنند ، اثری که با فکر آن ها کار  دارد ، جای خوشحالی دارد و نشان می دهد که ما هنوز مخاطبان باشعور و با فرهنگ داریم و امیدواریم تعدادشان روز به روز بیشتر شود . با حمایت همه ی ما و از جمله خود تئاتر فستیوال که در این رابطه بی تاثیر هم نیست .

جناب دکتر دلخواه اگر حرف پایانی ای دارید ، ما در خدمتتان هستیم .

ما نیمی از اجراهایمان تمام شده است و وارد نیمه ی دوم شدیم و آن هایی که می خواهند نمایش را ببینند ، بهتر است تلاش کنند ، هرچند برای دو شب آینده تمام بلیت ها فروخته شده و سالن پر است که این خبر خوبی است ولی برای هفته ی آینده هر چه زودتر اقدام کنند ، بهتر است .