نقدی بر نمایش ” ترور ” به نویسندگی و کارگردانی حمیدرضا نعیمی

یک شبیه خوانی.

یک شبیه خوانی مدرن .

ترکیبی جذاب و دیدنی از شبیه خوانی و مدرنیته و همراه با متدی شبه برشتی .

ترور در فرم و در محتوا شجاعانه و در نتیجه هنرمندانه است .

چرا که هنر شجاعت است و هنرمند ، شجاع .

سوژه ترور شجاعانه و بدیع است :

ماجرای به شهادت رسیدن امام علی (ع) توسط ابن ملجم مرادی ، اما نه دقایق شهادت و یا بعد از آن ، بلکه قبل از آن و از زاویه نگاه ابن ملجم . روایت آنچه بر او گذشته است ، آن هم با نگاهی ترحم آمیز نسبت به ابن ملجم که او را از یک پرسوناژ سیاه ، به یک پرسوناژ خاکستری تبدیل می کند . ” ترور ” ماجرای ترور شدن ابن ملجم است به دست خودش و اطرافیانش . در ” ترور ” نعیمی ، ابن ملجم با انتخاب بی راهه ، توسط خودش و عملکردش ترور می شود .

ژانر ” ترور ” غافلگیرکننده است و غیر قابل پیش بینی :

با آنچه در سطور فوق بیان شد ، ما در ” ترور ” نعیمی با یک درام مواجه می شویم ، با آدم هایی نه سیاه و نه سپید ، سراسر خاکستری . حتی قطام نیز سیاه نیست ، خاکستری است ، بیچاره است و ترحم برانگیز . در واقع نعیمی قطام را در ابعاد و از زاویه ای به ما معرفی می کند ، که خاکستری دیده می شود و گویا قطام در نمایش نعیمی ، در وسوسه ابن ملجم برای به قتل رساندن امام علی (ع) ،  آن میزان سهیم است که شخصیت اش را خاکستری می نماید و سیاه نمی کند .

و فرم :

ترور یک شبیه خوانی است .

یک شبیه خوانی مدرن .

شبیه خوانی است از آن جهت که مانند آنچه به عنوان شبیه خوانی سنتی دیده ایم ، ابعاد ، زاویه دید و حریم ها را رعایت می کند و یک واقعه تاریخی را با دراماتورژی درست ،  به نمایش در می آورد و بازسازی می کند . ” ترور ” حتی در نمایش دادن چهره معصومین ، چهارچوب مشخص شبیه خوانی را به شیوه ای هنرمندانه رعایت می کند  : آنجا که سعید داخ – در نقش یوسف – خوهرزاده ی امام علی (ع) ، جملاتی را از امام علی (ع) نقل قول می کند در حالی که پشت به تماشاچی دیالوگ می گوید . گویی امام (ع) به روی صحنه آمده اند ولی بنا به رعایت اصول ، بازیگر چهره اش را پنهان کرده است .

حتی مانند انواع شبیه خوانی ، شیاطین نیز به روی صحنه می آیند . البته نعیمی به شکلی هوشمندانه از حضور شیاطین بر صحنه بهره جسته است . در واقع این صحنه ها نقاط عطف ریتم نمایش بودند . لحظاتی که همراه با پس زمینه ای از طنز و لودگی به جا و به اندازه ، تماشاچی را از خمودگی احتمالی ناشی از یک نمایش با سوژه ای تاریخی نجات می دهد . به علاوه اینکه این پس زمینه طنز ، از ایجاد دلهره و تشویش خارج از اندازه و کنترل نشده ناشی از این صحنه ها در تماشاچی می کاست . در واقع این نشان از هوشمندی کارگردان دارد که این صحنه ها را بی خود و بی جهت رعب آور و ترسناک طراحی و کارگردانی نکرده است ، تا اصل ماجرا فراموش نشود .

به علاوه اینکه هر بار بعد از صحنه حضور شیاطین ، توسط یکی از بازیگران قرآن خوانده می شد و این گونه اصول شبیه خوانی در این مورد نیز رعایت شده بود .

و همه اینها در کنار هم نتیجه می دهد : کارگردانی موفق نعیمی و شناخت او نسبت به شبیه خوانی و بهره جستن درست او از شیوه ای که شاید بتوان آن را شبه برشتی نامید .

حال این بحث که بالاخره برشت شیوه اش را ، صد در صد از تعزیه و شبیه خوانی ما الهام گرفته است یا نه ، بماند برای وقتش ، اما هرچه هست شبیه خوانی و شیوه کارگردانی و بازیگری برشت تفاوت هایی با هم دارند و نعیمی در ” ترور ” مبتنی بر شیوه شبیه خوانی ، شاید بتوان گفت گریزی نیز به شیوه برشت زده باشد .

دکور ساده و کاربردی “ترور” از نمایشی خبر می دهد که قصد ندارد تماشاچی را به سال های دور ببرد و او را غرق در تاریخ و چه و چه کند ، بلکه تنها با ایجاد یک اختلاف سطح و ارتفاع ، شرایطی را ایجاد کرده است تا بتواند قصه اش را راحت تر بیان کند و میزانسن هایی معنادار برای اثرش طراحی کند . دکور تنها و تنها همین کاربرد را دارد و جالب اینجا است که در همه شرایط هم پاسخگو است ، هم باغ و نخلستان است ، هم مسجد و هم خانه و هم کعبه … .

نورپردازی و استفاده از نور نیز همین گونه است . از رنگ ها و غلظت های مختلف آنها و نور ها ، تنها برای یک فضاسازی منطقی استفاده می شود که مثلا باغ و نخلستان را القا کنند و یا مسجد را و هیچ کاربرد عجیب و غریب و فضاسازی های غیر منطقی ندارند ، حتی در زمان حضور شیاطین بر صحنه باز هم همه چیز رئال است و باورپذیر و تماشاچی فراموش نمی کند که در حال تماشای یک نمایش تاریخی است .

به دکور و نورپردازی اضافه کنید صداگذاری ها و افکت های نور وصدا را ، که نقاط اتصال گذشته به حال را ایجاد می کردند . پخش شدن اصواتی که یک جمله را به زبان های مختلف تکرار می کند ، همراه با افکت های نور و صدا و نهایتا القاء معنای تکرارپذیری تاریخ که احتمالا مد نظر کارگردان و نویسنده ” ترور ” بوده است .

انتخاب بازیگران ، طراحی لباس و گریم و نهایتا پرده بندی ، به گونه ای است که تماشاچی در می یابد که در حال تماشای یک واقعه تاریخی است که می تواند امروز نیز تکرار شود .

گریم های ساده و بی آلایش ، لباس های دو وجهی و کاربرد درست و معنادار رنگ و نیز سیر بالا به پایین داستان و شخصیت ها ( حتی در تغییر لباس ها) ، همه و همه تماشاچی را در درک بهتر ماجرایی که بر ابن ملجم مرادی گذشته است ، یاری می کند و در عین حال فاصله بین حال ( تماشاچی ) و گذشته ( واقعه تاریخی ) را حفظ می کند .

بازیگران ” ترور ”  هر یک در جای خود بهترین اجرا را داشتند و هر یک با سبک بازی خاص خود در راستای هدف کارگردان گام برداشته اند  و تنها نقطه ضعف در بازیگران ، یکتا ناصر بود که نه ماجرای تاریخی ” ترور ” را درک کرده بود و نه شناختی از قطام داشت و تصنعی و دست و پا بسته بازی می کرد ، در نتیجه نمایش را دچار سکته می کرد و تماشاچی برای دقایقی دلزده می شد .

“ترور ” اثری جذاب است از حمیدرضا نعیمی که هم شبیه خوانی است و شبه برشتی و هم مدرن . در واقع ترکیبی است از آموزه های شبیه خوانی و خلاقیت های برشتی کارگردان .

و نهایتا این که حفظ فاصله تماشاچی با حادثه تاریخی ” ترور ” که بر صحنه دیده می شود  باعث می شود که کارگردان بتواند از این فاصله و از هوشیاری تماشاچی بهره بجوید و ضربه مورد نظر را به تماشاچی بزند و به او بگوید که تاریخ تکرار می شود و فاصله تو تا ” ابن ملجم ” شدن ، پله های سن است و بس .

المیرا نداف – تئاتر فستیوال