نمایش « دژاوو » به نویسندگی هارولد پینتر و کارگردانی دکتر مسعود دلخواه این روزها در سالن استاد سمندریان تماشاخانه ایرانشهر در حال اجرا است . یادداشت زیر به قلم دکتر اکبر عالمی ، منتقد و دانشیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس به بهانه اجرای نمایش ” دژاوو ” است که می توانید آن را در زیر بخوانید :

فرخ نعمتی در نقش بوریس بوریس ، حدود۵۵سال یا بیشتر ، سیامک صفری در نقش دکتر هریس ، حدود شصت سال ، رحیم نوروزی در نقش پیتر گیبسون حدود ۳۵ سال و بیژن زرین در نقش جان اسپنسر در حدود ۲۵ سال و همچنین پگاه بزرگ ، خواننده سلو در این نمایش حضور دارند .

تازگی نداره … ! قبلا دیده شده … ! در زبان فرانسه دژاوو ، زمانی ست که شما چیزی را می بینید و انگار که قبلا آنرا دیده اید یا اینکه آنرا می شناسید . انگار که واقعیت است و … با بهت و حیرت ، انگار که خواب و بیداریست …! این نمایشنامه که هارولد پینتر آن را در دو پرده به سال ۱۹۷۴ نوشت ، یکسال بعد در لندن به روی صحنه رفت.  اکنون با تکنیک دژاوو ، به کارگردانی و بازنویسی مسعود دلخواه بر صحنه است .

هارولد پینتر که بیشتر یک نمایشنامه نویس بود ، از شهرت والایی برخوردار است . او در ۱۹۳۰ در لندن به دنیا آمد و در ۷۸ سالگی از دنیا رفت . این نویسنده نام آور انگلیسی که نمایش نامه نویس ، فیلمنامه نویس ، بازیگر ، کارگردان تئاتر ، شاعر و حتی فعال سیاسی بود .  چندین جایزه پر افتخار دریافت کرد که مهمترین آنها جایزه نوبل در ادبیات بود که در سال ۲۰۰۵ میلادی به او اهدا شد . پنجاه نمایشنامه را شخصا کارگردانی کرده است . بیش از پنجاه جایزه از جمله لژیون دونور از فرانسه به او تعلق گرفت .

ورزشکار بود و ورزش هایی مانند دویدن و کریکت حرفه ای از برنامه های روزانه اش ترک نمی شد . دل شیدایی داشت و ستایشگر زیبایی بود . برای رادیو و تلوزیون کار کرد . در ۱۹۹۱ به شدت اعتراض خود را بر علیه جنگ خلیج فارس اعلام کرد . در ۱۹۹۹ برعلیه ناتو و بمباران یوگسلاوی در جنگ کوزوو ، تنفر خود را در مصاحبه ها و نوشته هایش اعلام کرد . زندگی شخصی او پرشور بود . هارولد پینتر در آغاز فعالیت فیلمنامه نویسی برای جوزف لوزی ، فیلمنامه پیشخدمت را نوشت . او رمان های مورد علاقه کارگردانان را به فیلمنامه تبدیل می کرد .

یادآوری می کنم که بر اساس رمان های مشهور نویسندگان بزرگ ، فیلمنامه های متعددی نوشت که برخی از این آثار عبارتند از : محاکمه اثر کافکا، به کارگردانی دیوید جونز ، همچنین لولیتا ، تراژدی شاه لیر و برگردان برخی از آثار مارسل پروست به فیلمنامه ، در کارنامه هارولد پینتر می درخشند . شاید شیفتگی دکتر مسعود دلخواه به هارولد پینتر همین باشد . مسعود دلخواه از دانشگاه کانزاس آمریکا دکترای تئاتر را دریافت کرده و از سال ۱۳۸۰ که به وطنش بازگشت به عنوان هیات علمی در دانشگاه تربیت مدرس ، در دانشکده هنر و معماری درس می دهد .

اقتباس آزاد از نمایشنامه نا کجاآباد ( که در بازنویسی دکتر مسعود دلخواه ، عنوان : از اینجا تا ابدیت ، نام گرفت ) نوشته هارولد پینتر است که از بیستم سال جاری- ۱۳۹۴  به روی صحنه ی تالار سمندریان در تالار نمایش تماشاخانه ایرانشهر به اجرا درآمد . برای اندیشمندان و عاشقان تئاتر یک خبر مسرت بخش است . این نمایش برای تماشاگر عادی تئاتر که با نمایشنامه های سبک آبسورد آشنایی ندارد ، شاید ثقیل است . چه خوب می شد که در بدو ورود خلاصه قصه را ولو اینکه فاقد قصه به سبک قصه پردازیست . به تماشاگر می دادند ! به ویژه آن که در متن اصلی هم ما داستانی مشخص نداریم . من اگر جای مترجم که همانا کارگردان و نویسنده هم هست این گونه می نوشتم :

خانه بزرگی در شمال غربی لندن ، یک شب تابستان و صبح روز بعد از آن – چهار مرد ، هرکدام به ترتیب : شصت ، شصت ، چهل و سی سال سن دارند.

دکتر هریس که در دهه شصت سالگی ست یک ادیب الکلی از خانواده سطح بالاست – که دو مرد جوان یکی به عنوان منشی و دیگری به عنوان محافظ و مستخدم که شاید عاشق ارباب خود هستند ، زندگی می کند .

در آغاز این نمایش دکتر هریس که در میگساری زیاده روی کرده ، مرد دیگری را به نام بوریس بوریس که او را از دوران تحصیل در دانشگاه می شناخته و در شعر و شاعری ذوقی دارد ، برای یک شب از میخانه به خانه اش دعوت کرده که گویا خاطراتی از دوران جوانی با هم داشته اند . جوهره و ذات این قیبل آثار ، معانی فلسفه پوچی و تضاد در هیچ انگاری و هستی در کنار نهیلیسم و پوچ انگاریست . اعتراض به دور شدن از خردورزیست . گاه کمدی گاه مزخرف گویی ست که ریشه در اعتراض دارد . حتی خود را زیر سوال بردن آن گونه که اگزیستالیست ها با تلخی اخلاقیات و عقلانیت را زیر سوال می برند . این سبک از نمایشنامه ها و رمان ها ، توالی و تسلسل رایج را در بیان تلخی ها و ناکامی ها دنبال نمی کنند . دادائیست ها و سورئالیست ها بر سبک آبسورد تاثیر گذاشته اند .

ساموئل بکت در نمایشنامه ی : در انتظار گودو ، اوژن یونسکو در نمایشنامه : آوازه خوان طاس ، گوگول ، ژان پل سارتر ، کافکا، ادوارد آلبی ، شاهدی بر این مقوله هستند.

باید به سراغ عنوان اصلی نمایشنامه هارولد پینتر برویم که معنای دیگری هم دارد : ارنست سووینتون تاریخ شناس انگلیسی در جنگ جهانی اول در داستان کوتاه خود با نام : نظرگاه، زمانی که سربازان متخاصم از همین عبارت (که بعد ها به عنوان نمایش مورد نظر ما) در بین سربازان انگلیسی به خاکریز و گودالهای خط اول جبهه های جنگ گفته می شد و هیچ کدام از افراد متخاصم به آن کاری نداشتند و به آن محوطه که در دو سوی خاکریز ها بود منطقه: خالی از سکنه می گفتند. مجادله و کشمکش ادامه داشت تا به دوران جنگ سرد در شوروی سابق رسیدیم . البته این چند سطر ، هم به موضوع ما مربوط بود و مربوط نیست … !

اجازه بدهید برگردیم به مناقشه ای که بر سر عنوان این نمایشنامه با ذهنیت های قبلی در ذهن تماشاگر بوجود آمده است.

آنان می دانند که یوتوپیا ، در نگاه متفکران از زمان سقراط تا کنون به یک جامه ی تخیلی و رویایی بی عیب و نقص گفته می شود که همه مردم در آنجا شاد و خرسند زندگی می کنند . متفکران ایرانی به آن ناکجا آباد هم گفتند … !  همانطور که به آن آرمان شهر نیز گفتند و اعراب آن را مدینه فاضله می گویند . جایی که باید در رویاها آن را جستجو کرد و متضاد این معنا در فلسفه و جامعه شناسی واژه : دیستوپیا یا جامعه ای معجوج و ناهنجارست که مردمانش به دلیل وارونگی منطق رفتارها ناشادند .

اکنون باید به سراغ عنوان اصلی نمایشنامه هارولد پینتر برویم که معنای دیگری هم دارد. این نمایشنامه را دکتر مسعود دلخواه بنا به ضرورت ساختار ، بازنویسی کرده است و ممکن است برای بسیاری از تماشاگران ثقیل باشد . این اثر و اجرای دقیق و حساب شده آن در عرف تئاتر مدرن ایران کم بیش نامانوس است.

بازی فرخ نعمتی در نقش بوریس بوریس و بازی سیامک صفری در نقش هریس ( مرد سالخورده الکلی ) چشمگیر است.

No Mans Land نمایش نامه ایست که انسان پوچ را به تصویر می کشد، آنان که منزلت خود را والا می پندارند!