اشاره : یادداشت زیر همزمان با هفدهمین دوره جشنواره نمایش های آیینی و ســـــنتی ، بر نمــــــایش ” بیضایی ” به کارگردانی محمد مساوات به بهانه اجرایش در این جشنواره نوشته و در وب سایت تئاتر فستیوال منتشر شده بود . همزمان با اجرای عموم این نمایش در سالن سنگلج ، بازنشر این یادداشت را خالی از لطف ندانستیم .

۱- نوشتن از روی دست بزرگان ، هیچ نویسنده ای را بزرگ نمی کند .

مشق نوشتن خوب است و ذهن را باز و دست را روان می کند ؛ اما در پایان نامش مشق است .

اما از روی دست دیگران نوشتن ، حتی مشق هم نیست . عده ای این عمل را copy & paste  می نامند و شاید بتوان به آن drag & drop هم گفت ( که آسان تر و کم زحمت تر است ! ) و عده ای دیگر ، شجاعانه نام واقعی اش را بر آن می نهند : . . .  که البته من هنوز به نتیجه نرسیده ام و نمی توانم قطعی بگویم که حق با این عده دیگر هست یا نه . پس این جای خالی را خالی باقی می گذارم .

و بی شک کپی کردن از روی فرم و ابژه ی بزرگان زشت تر ، خطرناک تر و غیر اخلاقی تر است از عینا سوژه و محتوای آنان را به اسم تئاتر پسامدرن مورد استفاده قرار دادن ( البته این امر نیازمند توضیح بیشتر است که بماند برای بعد . ) .

نمایشنامه ” بیضایی ” یکی از همین موارد از روی دست دیگری نوشتن است ، هم در فرم و هم در محتوا . یک ” آرش ” است که حالا نامش سیاوش و سهراب و ضحاک می شود ؛ حتی در واژآرایی و تکیه گذاری روی کلمات و هجا ها ، حتی در فرهنگ لغات مورد استفاده ، حتی در نحوه چیدمان جمله ها و حتی در . . . ، در همه چیز .

متنی که محمد مساوات از روی ” آرش ” رونویسی کرده است ، در همه چیز یک ” آرش ” است ؛ حال با کیفیتی قابل بحث و قابل تفکیک از اثر اصلی .

یک copy & paste  موفق ، یک drog & drop ساده ، یک . . . !

۲- در تئاتر همه چیز و همه کس در خدمت یک هدف هستند : ارایه ی  سوژه به بهترین شکل از طریق فرم مورد نظر کارگردان . و همه چیز و همه کس یعنی دکور ، آکسسوار صحنه ، نور ، موسیقی ، گریم ، لباس  نهایتا بازیگران .

هر یک از این ها اگر مستقلا بهترین هم باشند ، اما وحدتی معنا دار با سوژه ی مورد نظر نمایشنامه نداشته باشند و ساز خود را کوک کنند ؛ همچون خاری خواهند بود در چشم تماشاچی . دکور و آکسسوار صحنه با بهترین طراحی و در خلاقانه ترین حالت ممکن ، اگر در حیطه ی سوژه معنا دار نباشند ، زشت و پر ایراد به چشم می آیند و نورپردازی و لباس و موسیقی و . . . نیز این گونه هستند .

در ” بیضایی ” ِ مساوات ، همه چیز در خدمت خودنمایی است و بی ربط با سوژه ؛ گونه ای فرمالیستی بی معنا و بی مفهوم و غلط .

استفاده از دکور پلکانی شکل و بالا و پایین رفتن بازیگران روی آنها ( همراه با عدم تمرکز ناشی از تمرین کم ) و البته جا به جا شدن کل پله ها در صحنه های مختلف و در هر پرده از نمایش ؛ آن هم بی هیچ میزانسن معنا دار و بی آنکه نشان دهنده ی زمان و مکان خاصی باشد و فقط در راستای خلق تصاویر دلخواه کارگردان ، یکی از مصادیق موضوع ذکر شده در بالا است : خلاقیتی در خدمت هیچ .

در واقع وقتی دکور و میزانسن در القاء معنای مورد نظر نویسنده و کارگردان ، هیچ کمکی به تماشاچی نمی کنند و تماشاچی تنها از طریق دیالوگ ها می تواند به قصه پی ببرد ؛ پس تفاوت یک تئاتر با یک نمایشنامه خوانی در چیست ؟ در واقع تماشاچی در چنین اثری ، تنها به دیدن چند تصویر زیبای بی ارتباط با داستان میهمان است . تصاویری همراه با موسیقی که القاگر هیچ پیام و مفهومی نیستند جز توانایی بی نتیجه ی طراح صحنه و کارگردان و البته بازیگران در خلق زیبایی ، اما زیبایی بی ارتباط با آنچه بازیگران بر زبان می آورند و بی ارتباط با قصه و مسیر آن .

و اینها همه نامش نه فرمالیسم است ، نه تئاتر بیومکانیک ( که برخی این نمایش را از این گونه تئاتر می دانند ! ) ، نه پرفورمنس ، نه هنر مدرن و نه پسا مدرن و . . . .

۳- بازیگر خوب ، باید در فن بیان و بدن ، حرفه ای باشد و اجرایش با کمترین تپق همراه باشد . اما این همه ی ماجرا نیست . چنان که برشت می گوید : ” بازیگر باید بتواند واضح صحبت کند ، ولی این مسئله ای نیست فقط و فقط مربوط به مصوت ها و مصمت ها ؛ بلکه علاوه بر این و به طور عمده ، مربوط است به معنای کلام . اگر بازیگر ( در عین حال ) یاد نگیرد که چه طور باید معنای گفت و گو هایش را درک کند ، گفته هایش را جدول وار بر زبان می راند و ” بیان زیبایش ” معنای گفته را خراب می کند . . . . بنابراین بازیگری که وضوح بیان را یاد می گیرد ، باید مراقب باشد که زبانش انعطاف و نرمش داشته باشد .نباید زبان واقعی مردم را از یاد ببرد . ” *

و این مشکلی است که بازیگران ” بیضایی ” علی رغم تپق نداشتن و دانستن و اجرای فن بیان ؛ دچارش بودند و دیالوگ گویی هایشان و لحن بیانشان گرچه بی ایراد نه ، اما کم ایراد بود و روان اما به شکلی بود که موجب سردرگمی مخاطب می شد و کارگردانی نیز نتوانسته بود در رفع این مشکل کارآمد باشد و نهایتا مخاطب گیج و سرخورده می شد .و این تنها ایرادی است که می توان به بازیگران نمایش مساوات وارد دانست ، که البته ایراد بزرگی است و غیر قابل چشم پوشی .

گرچه در چیدمان بازیگران و نحوه طراحی میزانسن ها از بازیگران زن و توانایی شان سوء استفاده شده بود و در هنگام حرکات گروهی از ۴ زن ، حداقل ۲ نفر همیشه جلوی صحنه قرار می گرفتند ؛ آن هم بی هیچ دلیل و معنایی و بی هیچ کمکی به تماشاچی برای فهم بهتر و بیشتر داستان . حال آنکه نباید فراموش کنیم که در این گروه بندی ها و حرکات گروهی ، توجه به معنای نمایشنامه باید مد نظر باشد ؛ نه اینکه از آن تنها برای ایجاد جلوه هایی صرفا زیبایی شناختی استفاده شود . چه برسد برای جلوه های زیبایی شناختی مبتنی بر جنسیت !

۴- کاش محمد مساوات و جوانانی از این دست که به آثار فرمالیستی و اشکال محتلف پرفورمنس و چه و چه علاقه مند هستند ؛ سری به کارگاه های آموزشی ای می زدند که در حاشیه ی همین هفدهمین جشنواره نمایش های آیینی و سنتی برگزار شد .**

کارگاه هایی که برای آنان نیز آموختنی کم نداشت . . .

پی نوشت :

* از کتاب ” درباره تئاتر ” /  نوشته : برتولت برشت /  ترجمه : فرامرز بهزاد /  ص ۳۸۳

** اشاره دارد به کارگاه ” بهمن در تهران ” که توسط پروفسور گئورگ نوسامبر ( از اتریش ) و همراهی گروه آنسامبل رادیکال تهران ، در حاشیه هفدهمین جشنواره نمایش های آیینی و سنتی برگزار شد و یادداشتی درباره آن در تئاتر فستیوال منتشر شده است : پشت به کارگاه های آموزشی یا ” شما به آموختن نیاز ندارید !؟ “

المیرا نداف – نویسنده مهمان