محمد ساربان را کمتر کسی است که نشناسد ، این چهره ی شناخته شده ی سینما و تلویزیون و تئاتر آنقدر در بین مردم محبوب است که همه بازی های او را علی الخصوص در نقش های تاریخی به یاد دارند . محمد ساربان همچون بسیاری از هم نسلان خود از تئاتر آغاز به کار کرد و همچنان در تئاتر فعال و پویاست . او به زودی در دو نمایش ” ترور ” به کارگرانی حمیدرضا نعیمی و “راه مهر ، راز سپهر ” به کارگردانی شکرخدا گودرزی به روی صحنه خواهد رفت .

گفت و گوی زیر ، بخش اول مصاحبه ی دو ساعته ی تئاتر فستیوال با اوست که در فضای گرم و صمیمی کافه هاوانا صورت گرفت .

با یک سوال کلیشه ای گفت و گو را آغاز می کنیم : تازه چه خبر ؟ مشغول به چه کاری هستید ؟

تازه هیچ خبر ! وقتی کسی نداند برای یکی ، دو ماه آینده اش چه برنامه ای دارد – البته نه فقط من بلکه همه تئاتری ها – باید گفت : هیچ خبر !

در صورتی که اگر کسی بتواند برنامه ریزی سالیانه یا حتی برای سالهای بعدی برنامه داشته باشد و بگوید که من امسال قرار است در این کارها حضور داشته باشم و به این کارها دعوت شده ام و این برنامه من است ، چه برنامه ی تئاتر باشد یا تصویر یا تدریس و به ترتیب پیش برود ، در آن صورت خبرهای خوب و داغ خواهیم داشت . اما هیچوقت این اتفاق نمی افتد یا لااقل برای عده ی کم و خاصی این اتفاق میافتد . ما تابع آن جریانی هستیم که لحظه ای و موردی پیش می آید و می توانم در مورد آن بگویم که تازه چه خبر .

برای مثال کسی با من تماس می گیرد و از من می خواهد که در فیلمش همکاری کنم . در آخر هم می گوید پولی نداریم که بدهیم . شاید افرادی باشند که ذوق کار داشته باشند و هزینه هم می کنند ، در واقع سوبسید هم می دهند . ولی برای من و امثال من این قضیه نه تنها لطفی ندارد بلکه جسارت و توهین به خود هم تلقی می شود .

در ماه گذشته یک کار سینمایی به نام “تمرینی برای اجرا” به کارگردانی محمدعلی سجادی انجام داده ام . آقای سجادی کارگردان خوش ذوقی است و کارهای او ، همیشه خوش ساخت است و در کارهایش خلاقیت وجود دارد . این کار اولین تجربه ی همکاری من با ایشان بود و به همین دلیل پذیرفتم . علی رغم این که هیچ قراردادی هم نداشته و ندارم ، حدود بیست روزی سر صحنه ی ایشان بودم و تمام شد . الان کار در حال آماده شدن است تا به جشنواره فیلم فجر برسد .

همچنین در این مدت کارهای کوچکی برای پایان نامه ی دانشجویان انجام داده ام و در فیلم های کوتاه شان حاضر شدم که تجربه کسب می کنند . اردیبهشت امسال ، یک کار تله فیلم برای شبکه تلویزیونی همدان داشتم که در آن نقش یک تاجر فرش را بازی می کردم .

چند فیلم و تئاتر به دستم رسید که فیلم نامه هایشان بسیار ضعیف بود که ترجیح دادم با هیچکدام کار نکنم و اساسا وارد گفتگو نشدم . در تئاتر هم به این دلیل که هم متن ها ضعیف بود و هم بر طبق روال می گفتند پولی نداریم که بدهیم ، پیشنهادهایی را رد کردم . من در سن شصت و هفت سالگی از خودم می پرسم که دیگر تا چه زمانی به این شکل می خواهی ادامه بدهی ؟ بخشی از آن را خمس و زکات کارم می دانم ، ولی این که همه توقع داشته باشند ، درست نیست . چون من لحظات عمرم را دارم به آن ها می فروشم . باید اجازه دهند که برای لحظات کوتاه عمرم ، لاقل چیز بسیار اندکی را معادل آن داشته باشیم تا عنوان حرفه ای مصداق کارمان باشد .

پیشنهاد دیگری توسط یکی از کارگردان های خانم برای جشنواره تئاتر فجر به من شد که به همان دلایلی که گفتم ، قبول نکردم . در نمایش قبلی ایشان که در دوره های قبلی جشنواره فجر بود کار کرده بودم .

نمایشنامه “تقاطع” به کارگردانی فرهاد غلامیان در جشنواره تئاتر شهر خوانش شد و مورد توجه قرار گرفت .

تا اینکه دو نمایشنامه به من پیشنهاد شد . یکی از آن دو نمایشی ست به نام “راه مهر راز سپهر” به کارگردانی آقای شکرخدا گودرزی ، که نگاهی به بخش رستم و اسفندیار شاهنامه و راز رویین تن بودن اسفندیار است . به نظر من ، هم متن ، هم دیالوگ نویسی و هم شخصیت پردازی بسیار خوب پرداخت شده است . وقتی دو ، سه ماه پیش آقای گودرزی بخش هایی از این کار را برای من تعریف کرد ، توصیه کردم برای این نمایش از کسانی دعوت کند که توانایی لازم در بیان را داشته باشند . همچنین  تجربه و استایل بدن شان به قهرمان های اسطوره ای شاهنامه بخورد و با عشق کار کنند . این سفارش و توصیه ای که من به آقای گودرزی کردم به خودم برگشت و به من پیشنهاد کار دادند . به او گفتم اصلا نمی گویم که مرا دعوت به کار کند ، فرصت من کم است ولی چون او را می شناختم و کارهایش را دوست داشتم این توصیه ها را به او گفتم . سپس آقای گودرزی به من زنگ زد و پیشنهاد کار داد .

شما بهترین گزینه بودید .

متن را که خواندم خوشم آمد ولی باز هم از همان کارهای جشنواره ای است که بابت آن پولی پرداخت نمی شود و قراردادی ندارد . حدود چهار ماه تا بهمن ماه درگیر کار آقای گودرزی هستم و نقش “گشتاسب” را بازی می کنم . در این کار به غیر از من ، آقایان کاظم هژیر آزاد ، محمد صادقی ، مجید جعفری و نوید گودرزی و خانم ساغر عزیزی بازی می کنند .

تا به حال ۹۰ درصد متن را حفظ کرده ایم و از چند روز دیگر برای میزانسن ها تمرین می کنیم.

و کار دیگر من همکاری با آقای حمیدرضا نعیمی در نمایش “ترور” است . آقای نعیمی کارگردان شناخته شده و صاحب سبکی هستند و دانش به روزی دارند . ایشان را به عنوان یک استاد قبول داریم . متن خوب نمایش “ترور” ، نگاه تازه ای به ابن ملجم دارد . نگاه نو و جذابی که امیدوارم بتوانیم از پس آن به خوبی برآییم .

در این نمایش علاوه بر من ، آقایان فرید قبادی ، کاظم هژیرآزاد ، بهزاد فراهانی ، سعید داخ ، امیر مهدی کیا , نقی سیف جمالی ، یعقوب صباحی ، سیاوش چراغی پور و خانم ها یکتا ناصر ، بهناز نازی ، کتانه افشاری و شقایق فتحی به همراه دیگر عزیزان بازی می کنند . این نمایش پرجمعیت است و کارها خوب پیش می رود .

با توجه به حادثه ای که در سالن اصلی تئاترشهر رخ داد ، در کار شما وقفه ای ایجاد نمی کند یا در تاریخ مشخصی به روی صحنه می رود ؟ قرار است برای سالن اصلی تئاتر شهر چه اتفاقی بیفتد ؟

من نباید به این سوال به صورت گسترده جواب دهم چون نه مسئولیتی دارم و نه کارشناس آن بخش تئاتر هستم فقط می توانم در رابطه با نمایش بگویم که قرار بود دوازدهم آبان به روی صحنه رود . با این وقفه ای که رخ داد احتمالا دو هفته ای اجرایمان به عقب می افتد . قسمت آهنی دکور آماده شده است . شاید از روزهای آینده دکور را نصب کنند . ما پرو لباسمان را هم انجام داده ایم .

 حادثه ای که در سالن تئاتر شهر افتاد اتفاق عجیبی نبود و باید علت آن بررسی شود هرجای دنیا ممکن است این اتفاق بیفتد . مثلا در استادیوم فوتبال خارجی بارها دیده ایم که جایگاه تماشاگران فروریخته که باید علت آن بررسی شود . این قضیه طبیعی است . تئاتر شهری که بیش از چهل سال از عمر وسایل ماشینی اش می گذرد ، احتمال فرسودگی در بخش های ماشینری وجود دارد که البته اگر سرویس ها به موقع و انجام می شد ، این حادثه هم پیش نمی آمد . این حادثه با حداقل آسیب انسانی اتفاق افتاد که چه بسا در حین اجرای نمایش و یا حضور کارکنان فنی در روی صحنه ، ابعاد گسترده تری پیدا می کرد . و برای آقای خلخالی ، از کارکنان فنی تئاتر شهر آرزوی سلامت کامل داریم که در این اتفاق دچار آسیب دیدگی شدند .

این کار با دقت انجام نشد که منجر به افتادن سازه شد . خوشبختانه زمانی بود که کسانی که بر صحنه کار می کردند ، کنار بودند و این اتفاق بدون حادثه ی مهمی رخ داد . البته آقای خلخالی – یکی از کارکنان مجموعه تئاترشهر – دچار سانحه شد و شکستگی دارند ولی باز هم باید شکر کرد که عده بیشتری از این اتفاق آسیب ندیدند . همانطور که آقای نعیمی با مسئولین صحبت کردند ، تئاتر ما می تواند با صرفنظر از قسمت های آسانسوری ، روی صحنه رود و مشکل زیادی بوجود نمی آید .

ممکن است در میزانسن ها تغییراتی ایجاد شود ؟

در میزانسن ها ، نه . فقط در جابه جایی وسایل که به شکل آسانسور از بالا به پایین بود ، کمی تغییر ایجاد می شود . ولی در کلیت کار تغییری ایجاد نمی شود و همه چیز به همان شکلی است که باید باشد .

شما ریشه تئاتری دارید و از تئاتر کار را شروع کرده اید . ولی در هر سه مدیوم تئاتر ، سینما و تلویزیون فعالیت داشته اید . ترجیح خودتان به کدامیک است ؟

من عضوی از خانواده ی تئاتر هستم ، ریشه و پایه بازیگری ام را در تئاتر می بینم . آموزش ها و کاراکترشناسی بیشتر در تئاتر اتفاق می افتد . در تئاتر است که  به امکانات بیشتری برای مطالعه تئوری ها و نمایشنامه ها دسترسی داریم . همچنین تداوم تمرین های ما در تئاتر بیشتر است . برای یک نقش نمایشنامه و روابط آدم های بین آن ، روزها بحث و جدل داریم ، نظر موافق و مخالف داریم و این مسائل هر روز پنجره ای جدید برای ما باز می گشاید . در هر نمایشی که کار می کنیم ، انگار  چند واحد دانشگاهی پاس کرده ایم . این برای ما خیلی مهم است . ولی در سینما به این صورت نمی شود کار کرد .

در سینما تجربه های تئاتریمان را خرج می کنیم . ولی خیلی ها هستند که تئاتر کار نکرده اند و با شناختی که از ابزار سینما دارند به سینما می روند و کار می کنند و موفق هم هستند .

لازم است به یک نکته ظریفی اشاره کنم . واقعیت این است که آنهایی که از سینما به تئاتر می آیند تا خودشان را در تئاتر محک بزنند و کم می آورند ، مگر آن عده ای که قبلا تئاتری بودند مانند پرویز پرستویی ، گلاب آدینه ، شبنم مقدمی ، بهاره رهنما ، کوروش تهامی و رضا کیانیان و خسرو شکیبایی که همگی به جامعه تئاتر تعلق دارند و بعد به سینما رفتند . این افراد وقتی به سینما می روند موفق تر هستند و وقتی مجدد به تئاتر باز می گردند با اشتیاق برمی گردند . در حقیقت تئاتر جایی است که ما زنگارمان را می ریزیم و باز برمی گردیم . این خصلت زیبای تئاتر است که شما به تئاتر می آیید و شست وشو می شوید . ضایعات اضافه ی شما ریخته می شود و بسیار پرانرژی جلوی دوربین سینما می روید .

 با این دو استدلالی که بیان کردم تئاتر را ترجیح می دهم . اما با این حال باید پذیرفت ، کار تصویر ، چه در سینما ، چه در تلویزیون ، میزان درآمد مشخصی برای بازیگر دارد و این قطعی و مشخص است ، در حالی که در تئاتر اصلا به این صورت نیست . به عنوان نمونه کار تئاتری که اکنون مشغول تمرینات آن هستم ، هیچ بحث قراردادی نداشته ایم و ایشان هم گفتند که پولی ندارند و اگر هم فروش نرفت ، چهار ماه از عمر ، وقت و انرژی همه ی ما رفته است ، ولی همان عشق ، علاقه و باوری که به کار تئاتر داریم ما را به این کار راغب می کند .

 وقتی به من تواما کار تئاتر و فیلم پیشنهاد شود ، من هر دو را می خوانم . اگر هر دو در یک سطح باشد ، ترجیحا کار تئاتر را قبول می کنم . زمانی که با هنرجوها سر و کار دارم همیشه این جمله را گفته ام که اگر دوباره متولد شوم ، باز هم بازیگری تئاتر را انتخاب می کنم .

همانطور که گفتید معمولا کسانی که از تئاتر وارد سینما و تلویزیون می شوند بسیار موفق عمل می کنند . کسانی که از سینما وارد تئاتر می شوند چقدر می توانند موفق شوند ؟ چون معمولا کسانی که در سینما کار می کنند و از سینما کارشان را شروع کرده اند ، به قول معروف یک شبه معروف می شوند ولی کارکردن در تئاتر به این افراد یک برچسب اعتبار می زند و آنها دنبال این برچسب اعتبار هستند . به نظر شما این افراد چقدر می توانند موفق شوند ؟ آیا ما نمونه ی موفقی داشته ایم که از سینما وارد تئاتر شده باشد و موفق باشد ؟

برچسبی که افراد می خواهند بر خود بزنند فقط به این عده بر نمی گردد . امروزه حتی برای ورزشکارهای ما هم به این صورت است . در حال حاضر شاهد بازی قهرمان تکواندوی جهان در یک سریال تلوزیونی هستیم . همین طور از بین فوتبالیست ها . ولی این افراد نمی توانند آن برچسب را داشته باشند . چرا که هنوز آن پایه را ندارند .

 هیچ الزام و تضمینی وجود ندارد که وقتی شما از سینما به تئاتر می آیید آن برچسب را بگیرید . اغلب افراد نمی گیرند . یعنی ۹۰ درصد افرادی که از سینما به تئاتر می آیند ، یک نفع بیشتر نمی برند : این است که با تمرین و ممارست و با سختی های کار آشنا می شوند و چیزهایی یاد می گیرند اما هیچوقت برایشان امتیازی به عنوان معروفیت و این که در تئاتر موفق بوده اند محسوب نمی شود . نمونه هایی از این افراد را می توانم از آقای محمدرضا فروتن ، نیکی کریمی ، مهناز افشار ، افسانه بایگان در سینما نام ببرم که در سینما جایگاه خود را دارند و بسیار خوب هستند ولی نتوانستند به عنوان یک تئاتری موفق باشند .

در تئاتر هم شما در هر سه حوزه کارگردانی ، نویسندگی و بازیگری تجربه دارید .اگر خودتان بخواهید بین این سه حوزه انتخاب کنید ، ترجیح تان با کدامیک است ؟

من آنچه تا به حال نوشته ام برای این بوده که چاپ و اجرا شود ولی از یک زمان این کار را متوقف کرده ام . چون دیگر فرصت نبود که دنبال آن بروم . نمایشنامه های تک نفره یا دو نفره دارم که هیچکدام چاپ نشده و دستنویس اول است . اما بیشتر وقتم را برای بازیگری می گذارم . وقتی مشغول بازیگری هستم حتی به زندگی شخصی خودم هم نمی رسم . تنها در این حد که بتوانم دوش بگیرم و اخبار تلویزیونی ببینم و یادداشت روزانه بنویسم و استراحتی کوتاه . روز بعد دوباره کار آغاز می شود . بازیگری تا این حد وقتم را می گیرد که البته با میل خودم است . ترجیح من بازیگریست .

پرسوناژی بوده که دوست داشته باشید بازی کنید ، اما فرصت آن ایجاد نشده باشد ؟

 آثار آتور میلر ، آنتوان چخوف ، شکسپیر و مولیر و ایبسن را خیلی دوست دارم . تجربه ی نمایشنامه خوانی آثارشان را  بر صحنه های کوچک و بزرگ هم دارم . در نمایش “باغ آلبالو” به کارگردانی پری صابری در سال ۱۳۵۲ بازی کرده ام که به دلایلی به اجرا نرسید . نمایش “رویای شب نیمه تابستان ” که نقش پادشاه آتن را بازی کرده ام از نقش های کلاسیک خوب بود  یا در “کلبه عمو تم ” نقش ارباب عمو تم را بازی کرده ام . به هر شکل آن هم نمایش نیمه کلاسیک به حساب می آید . همچنین نقش هایی است که گاها در سریال ها بازی کرده ام مانند نقشی که در سریال بوعلی سینا داشتم را دوست دارم .

در واقع این طور می توانم بگویم که همیشه نقش های مربوط به نمایشنامه های کلاسیک را دوست داشته ام و تا امروز از نقش هایی که بازی کرده ام راضی ام .

شما چقدر با اساس اینکه نمایشنامه های کلاسیک ، بازنویسی و مدرن بشوند موافقید ؟ چقدر این اتفاق درست است ؟

اگر خوب دربیاید و دراماتورژی آن درست انجام شود ، اشکالی در این کار نمی بینم . مثلا نمایشنامه ی “هملت” یک نمایشنامه ی کلاسیک است ولی اجراهای متفاوتی از اجراهای مدرن تا نیمه مدرن در جهان داشته است که بعضی از آن ها موفق بوده ، بعضی ها هم نه . این اتفاق زیاد می افتد .

 اخیرا نمایشی در سالن استاد انتظامی دیده ام که در مورد “هملت” بود و یک گروه جوان ، بسیار خوب کار کرده بودند . همین طور یک ماه پیش در سالن سایه تئاتر شهر کاری را دیده ام که آن هم داستان “هملت” بود و با سبک و سیاق نمایش های روحوضی اجرا شد و تلفیق بسیار جالبی بود . می تواند چنین کارهایی هم کارهای قشنگ و جالب توجهی باشد .

شما حدود ۵۰ سال است که در عرصه ی تئاتر فعالیت می کنید . اگر بخواهید در میان سال های فعالیت تان از یک دوره ی طلایی نام ببرید ، چه دوره ای را می گویید ؟

برای خودم نمی توانم از یک دوره ی طلایی نام ببرم چون همه ی این سال ها سعی کرده ام به عنوان یک شاگرد ، چیزهای تازه ای یاد بگیرم . یکی از دوران های خوب فعال من ، قبل از ورود به دانشگاه بود . اولین معلم تئاترم آقای رضا محمدی از فارغ التحصیلان آن دوره ی دراماتیک و از شاگردان دکتر فروغ  بودند . زیر دست ایشان کار کردم و آن موقع نمایش های خوبی چه از نظر تعداد و چه از نظر کیفی اجرا کردیم . نمایش “سفر” که برداشتی از داستان “سفر” آقای محمود دولت آبادی بود هم در تهران و هم شهرستان اجرا کردیم . اجرای نمایش “افعی طلایی” ، کارهای دکتر ساعدی ، کارهای برشت ، زمان اوج فعالیت ما قبل از دانشگاه بود . آن دوره ی طلایی خاص دوره ی قبل از دانشگاهم بود .

وقتی به دانشگاه آمدیم دیگر باید خودمان را تجهیز می کردیم به : آموزه های تازه ، آموزش های آکادمیک ، به تجهیز کردن ذهنیت و دانش خود . می توانم بگویم هر ساله ، یک یا دو کار داشتم . سالی که با خانم پری صابری “یوسف و زلیخا” را روی صحنه داشتیم یا “سوگ سیاوش” که در پاریس هم به روی صحنه رفت ، اجراهای خوبی بودند . با آقای غریب پور چند تا کار خوب داشتم . با آقای شمسایی و دیگران که همه ی این ها برای من تجربه های خوبی بودند. مجموعه ی این دوران برای من دوران طلایی بوده و می توانم بگویم – اگر حمل بر خودخواهی نباشد- من دکترای خود را در همه ی این سال ها از اجراهای صحنه ام گرفته ام .

متاسفانه این روزها در نسل ما ، دوران طلایی شکل نمی گیرد ، شاید چون اساسا آن تلاش و پشتکار نسل شما در نسل امروز وجود ندارد . حضور و وجود شما غنیمتی برای نسل جدید است که امیداریم قدر بدانیم و نهایت استفاده را از شما ببریم .

ما به طریقی متعلق به نسل گذشته هستیم . نسل گذشته ی ما خصوصیاتی دارند . نسلی ست که منضبط و پویاست . نسلی ست که می داند دنبال چیست . هدفش مشخص است . نسبت به کارش عشق می ورزد . اگر این حس به نسل جدید انتقال پیدا کند و این تعهد ، علاقه ، باور و کار را برای نفس کار انجام دادن ، به گونه ای به نسل جدید انتقال پیدا کند ، ما بیشتر می توانیم روی تئاترمان حساب کنیم . می توانیم امیدوارتر باشیم . نسل جدید ما شاید به خاطر ناملایماتی که به لحاظ اجتماعی و اقتصادی در جامعه مان است ، کم حوصله تر هستند و عجول و به خواندن نمایشنامه های آن پویایی لازم را ندارند . جوان ها به من می گویند که شما به موقع می آیید و می روید و ما باید از شما یاد بگیریم . من کارهایی که بایــد انجام بدهم را انجام می دهم . این ها وظایف من است . اگر این کار را انجام ندهم ، از حوزه مسئولیت خودم تخطی کرده ام و آن موقع باید مؤاخذه شوم . ولی وقتی که انجام می دهم ، کارم را انجام داده ام و این نباید تعجب آور باشد . این قضایا آنقدر کمرنگ شده است که برای بعضی ها عجیب است اگر متعهد باشی . ما باید این مسئولیت ها را احساس کنیم .

بحث دانش هم جای خودش محفوظ است . حداقل به آن چیزی که دسترسی داریم ، مطالعه کنیم . کوتاهی نکنیم و به نمایشنامه ها ، ترجمه ها ، دیدن تئاتر ها همت کنیم ، به خصوص دیدن تئاتر ها . من شخصا مرتب به تماشای تئاتر می روم با اینکه متاسفانه شاهد اجراهای ضعیفی هستم . از آن کارگردان یا بازیگر می پرسم که چند تئاتر دیده ای ؟ جوابی ندارد که به من بدهد . می پرسم در این سه ماه چند تئاتر دیده ای ؟ چند نمایشنامه خوانده ای ؟ جوابی ندارند که بدهند . این یک فاجعه ست . مثل آن است که من یکدفعه پشت ماشین بنشینم و بدون آنکه مسائل فنی و قوانین رانندگی را بدانم در خیابان رانندگی کنم ، قطعا باعث حادثه خواهم شد . لازمه ی هر حرفه ای مطالعه ، تخصص و تجربه کردن است که جوان تر ها کمتر دنبال آن هستند و آن را ساده گرفته اند .