اولین نشست پژوهشی تاریخ شفاهی تئاتر ایران که اختصاص به بررسی تئاتر در دهه ۶۰ داشت با سخنرانی هوشنگ توکلی، علی منتظری و مجید جعفری در سالن کنفرانس مجموعه تئاتر شهر همراه بود.
به گزارش تئاتر فستیوال به نقل از روابط عمومی سی و هفتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر، اولین نشست از سلسله نشست های پژوهشی تاریخ شفاهی تئاتر ایران که اختصاص به بررسی تئاتر ایران در دهه ۶۰ اختصاص داشت، روز سه شنبه ۳۰ بهمن با حضور هوشنگ توکلی، علی منتظری و مجید جعفری در سالن کنفرانس مجموعه تئاتر شهر برگزار شد.
در ابتدای این نشست که برگزاری آن بر عهده امین عظیمی بود، هوشنگ توکلی با بیان اینکه اتفاق خوبی است که بعد از ۴۰ سال مروری تند و سریع ولی واقع بینانه به تئاتر ایران داریم، اظهار کرد: نسل جوان باید بدانند که تئاتر و خانواده تئاتر چه حوادثی را پشت سر گذاشتند و چه خون دل هایی در این راه خورده شده است.
وی یادآور شد: بعد از سال ۱۳۶۲ دوره تیره و تاری در تئاتر ایران وجود داشت که باعث شد برخی هنرمندان مهاجرت کردند، برخی منزوی شدند و برخی نیز از دنیا رفتند تا دوره ای که آقای علی منتظری به تئاتر وارد شد و با خود امید آورد. البته نیروی زیادی را باید برای ترمیم ویرانه ای که قبل از حضورش ایجاد شده بود، صرف می کرد.
توکلی در ادامه سخنان خود بیان کرد: زمانی که یک یا ۲ سال از انقلاب گذشه بود وضعیت هنرمندان بسیار بد بود و تمام بزرگان اندیشه و هنر در خطر پاکسازی بودند. آقای کلهر در آن زمان صحبت محرمانه با بزرگان آن موقع به ویژه با آقای جمشید مشایخی داشت که رئیس موقت اداره تئاتر بود و می گوید که آینده خوبی را برای بزرگان نمی بینند. مرحم بازرگان مصوبه ای داد که با سابقه های تئاتر با ۱۰ سال اضافه بازنشستنه شوند و با کمک آقای مشایخی لیستی تهیه می شود و هنرمندانی که در ساز و کار تولید تئاتر بودند بازنشسته شدند. ۲ ماه بعد آقای مشایخی با من تماس گرفت و گفت که دیگر نمی خواهد در اداره تئاتر باشد زیرا کار تمام شده بود.
وی افزود: وقتی انقلاب شد کارشناسان تئاتری رد شهرستان ها هم در امام نبودند و وقتی ۷۵ نفر از پیشکسوتان تئاتر بازنشسته شدند این کارشناسان حکم گرفتند و اداره تئاتر از بدنه ای تشکیل شد که تجربه نداشتند و گروهی از تفکرات حزب توده که استعفا نداده بودند در آن باقی ماندد و اداره تئاتر نماینده فعال حزب توده در آن زمان شد.
در این بخش از نشست علی منتظری رئیس اسبق هنرهای نمایشی اظهار کرد: من به بخشی از اتفاقاتی که برای هنرهای نمایشی و تئاتر از ۵۷ تا ۶۶ رخ داده احاطه و اشراف ندارم ولی کمابیش در جریان بودم و در بخشی از ماجرا هم ورود داشتم.
وی درباره سابقه خود در عرصه تئاتر توضیح داد: من عضو گروهی تئاتری در شهر قم بودم و دوران دبیرستان و دانشگاه در زمینه تئاتر کار می کردم. بعد از پیروزی انقلاب دانشجویان دانشگاه در مقابله با وضعیت دانشگاه ها نهضتی را طراحی کردند که رئیس جمهور وقت معتقد بود این نهضت برای سرنگونی رئیس جمهور بود. من هم جزوی از آن جریان با عنوان «انقلاب فرهنگی» بودم که اصلا هدف شان سرنگونی رئیس جمهور نبود. بعدها از دل این جنبش، نهاد جهاد دانشگاهی شکل گرفت.
منتظری ادامه داد: من به عنوان عضوی ساده در واحد تبلیغات جهاد دانشگاهی کار خود را شروع کردم و مجله ای داشتیم که مسئولیت بخش هنری آن بر عهده من بود و در همان مجله مراحل ترقی در جهاد دانشگاهی را طرح کردم. سال ۱۳۶۱ دانشگاه باز شدند و در سال ۱۳۶۴ اولین جشنواره دانشجویان را با عنوان «جشنواره دانشجویان سراسر کشور» را طراحی کردم. در طراحی این جشنواره دوستانی چون سیدمهدی شجاعی، بهرام ابراهیمی، مجید جعفری، حسین مختاری، حسین نصرآبادی و سمیع آذر حضور داشتند. این جشنواره فوق العاده سر و صدا کرد و برای اولین بار پس از انقلاب ۱۱ کتاب تئاتر را منتشر کردیم که کار بزرگی بود زیرا کتابفروشی ها تعطیل بودند و به دلیل جنگ وضعیت کاغذ و نشر مناسب نبود.
در این بخش از سخنان هوشنگ توکلی یادآور شد: تیره ترین دوران تئاتر در دوران دهه ۶۰ بود و جشنواره تئاتر دانشجویی سراسر کشور باعث شد تا چراغی را که تیم سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی با مدیریت وزیر فرهنگ و ارشاد وقت روشن کرده بودند، بشکند و نور امیدی وارد شود. بعد با آمدن آقای منتظری فضا داشت تغییر می کرد. در آن دوران اگر آن جشنواره و جوان هایی که فعالیت می کردند نبودند امسال مشکلات بیشتری در تئاتر داشتیم.
سپس منتظری درباره فضای موجود در دوران دهه ۶۰ توضیح داد: در آن زمان دوران جنگ های قبیله ای در مرزهای ایران بود و عملیات تروریستی در داخل اتفاق می افتاد و همین امر باعث شده بود تا فضای بسته امنیتی ایجاد شود. در این فضا دانشگاه ها باز شدند ولی فعالیت فرهنگی نداشتند و فقط انجمن تبلیغات اسلامی دانشجویان و جهاد دانشگاهی بودند که فعالیت فرهنگی انجام می دادند. ما در جهاد دانشگاهی چند دوره جشنواره تئاتر دانشگاهی را برگزار کردیم که بعدها مدعی برای آن زیاد شد و وزارت علوم آن را به دست گرفت.
وی اظهار کرد: در سال ۱۳۶۱ آقای طاها عبدخدایی رئیس وقت مرکز هنرهای نمایشی از من به عنوان نماینده جهاد دعوت کرد که جشنواره ای به مناسبت پیروزی انقلاب اسلامی برگزار کنیم و اعلام کرد که از نهادهای مختلف نماینده ای برای این امر حضور دارد که ستاد برگزاری جشنواره تئاتر فجر را تشکیل می دهند. من در اولین دوره جشنواره تئاتر فجر مسئول روابط عمومی جشنواره شدم.
وی درباره نحوه حضور خود در مرکز هنرهای نمایشی، یادآور شد: حدود ۶ ماه معاون هنری وزیر وقت فرهنگ و ارشاد پیش من می آمد تا ریاست مرکز هنرهای نمایشی را بپذیرم و در نهایت هم این سمت را پذیرفتم. در آن زمان، انگیزه، پول و چشم اندازی در تئاتر وجود نداشت. من هنگام ورودم به مرکز میز ریاست را از اتاق خارج کردم چون این میز نگران کننده است و من خودم را به عنوان فردی می دانستم که تربیت شده انقلاب است و باید ترازی را نشان دهد که شامل برابری، عدالت و آزادی است.
منتظری با بیان اینکه مدیر باید در خدمت دیگران باشد ولی بر عکس شده و دیگران به مدیران خدمت می کنند، تأکید کرد: من با روحیه خدمت به تئاتر وارد مرکز هنرهای نمایشی شدم و هیچ کس را همراه خود نیاوردم به جز دکتر محمود عزیزی که تحصیل کرده تئاتر در فرانسه بود و او را به خدمت جهاد دانشگاهی درآورده بودم، به عنوان رئیس اداره تئاتر منصوب کردم. من اگر در دوران مدیریتم توفیقی داشتم به این دلیل بود که یک نفر را جابجا نکردم و کسانی که نسبتی با تئاتر نداشتن را بیرون کردم.
توکلی در این بخش از نشست تصریح کرد: آقای منتظری مدیری جوان بود که علاقه ای به مال دنیا نداشت و خوشنام بود و ماند. وی فاقد جاه طلبی ها بود و در تئاتر ایران تأثیر گذاشت و توانست ساختاری را برای تئاتر ایران بنویسد اما چون همزمان جریانی که در رأس آن آقای انوار بود از این ساختار احساس خطر می کردند، ساختار جدیدی را برای معاونت هنری وزارت ارشاد نوشتند که تبدیل به معاونت سرگردان شد. قصد آن جریان این بود بر سینمای ایران ریاست داشته باشند و همه امکانات را برای سینما مورد استفاده قرار دادند و همین باعث شد تا آقای منتظری به سختی از نهادهای دیگر برای تئاتر پول تهیه کند.
در ادامه این سخنان، علی منتظری درباره اقدامات خود در مرکز هنرهای نمایشی توضیحاتی را ارائه داد و گفت: وقتی به مرکز هنرهای نمایشی آمدم چند کار مهم را انجام دادم که اولین آن ها این بود که به تئاتری ها ندا دادم که هر کسی ادعا دارد و می خواهد کار تئاتر انجام دهد، بیاید. این ندای انقلاب بود که در فضای تئاتر طنین انداز کردم و اعلام کردم هر کسی که از نظر دادگاه و قوه قضاییه پرونده ای ندارد می تواند در تئاتر فعالیت کند.
وی افزود: بعد از این جریان برخی بر ضد من شدند و گفتند که فضا را برای کار عده ای توده ای فراهم کرده ام و همین باعث شد تا ۶ ماه بعد استعفای خود را به وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه دهم که البته نپذیرفت.
منتظری درباره دیگر اقدامات خود در مرکز هنرهای نمایشی توضیح داد: کار دیگری که کردم این بود که خود تئاتری ها را بر سرنوشت خودشان مسلط کردم. سومین اقدام این بود که مشکلات تئاتر کشور و تک تک شهرستان ها را بررسی کردم و متوجه شدم که آموزش، بودجه و تشکیلات مشکلات تئاتر بودند. در بحث بودجه اقدام کردیم و برای اولین بار در سال ۶۷ که حتی بودجه دفاعی کشور نیز منقبض بود، ردیف بودجه برای تئاتر اختصاص پیدا کرد. در بخش آموزش نیز کارهای جنبی را راه انداختیم که یکی از آن ها برگزاری جشنواره های مختلف بود که در قالب فعالیت های آموزشی شکل گرفتند.
وی یادآور شد: در بحث تشکیلات سرمان به سنگ خورد زیرا کسانی بودند که نمی خواستند تئاتر جان بگیرد و معاونت هنری را تبدیل به معاونت سرگردانی کردند. در این جنگ آن ها از قدرت برخوردار بودند و حتی خود تئاتری ها هم به من کمک نکردند، همان موقع خواستار شکل گیری سازمان تئاتر بودم ولی خود تئاتری ها از این موضوع حمایت نکردند.
هوشنگ توکلی در ادامه این سخنان درباره مهمترین تأثیر علی منتظری در تئاتر دهه ۶۰، تأکید کرد: مهمترین کار آقای منتظری این بود که نسل جوان و دانشجو را وارد تئاتر کرد و ما امروز داریم درباره دستاوردهای نسل هایی صحبت می کنیم که از آن زمان وارد تئاتر شدند و به گونه ای شد که از دوران مشروطه به بعد ما چنین تئاتر خوبی نداشتیم. کلید این اتفاق را آقای منتظری زد.
وی در ادامه نشست به ارائه توضیحاتی درباره زمان ورود خود به تئاتر در دهه ۴۰ و نگاه متن محوری که در تئاتر آن زمان وجود داشت پرداخت و گفت: در آن زمان این گروه در مقابل دستاوردهای نو و نگاه نو به متن موضع می گرفتند.
سپس مجید جعفری نیز درباره نگاه موجود بین ۲ گروه تئاتری مبنی بر اهمیت متن و همچنین نگاه نو به متن و اجرا، اظهار کرد: متأسفانه در قدیم نگاه به تئاتر تک بُعدی بود و در آن دوران یک گروه با تفکرات چپ دیگران را منزوی می کردند و مدتی بعد که عده ای دیگر قالب شدند، گروه چپ گرا را منزوی کردند.
وی تصریح کرد: هنوز گفتن تاریخ خیلی زود است و بیشتر صحبت ها درباره خاطرات است و نوعی وقایع تعریف کردن است. تاریخ وقتی است که راجب به ما حرف می زنند و ما را فضاوت می کنند. ما افرادی هستیم که هنوز واقع می شویم و هنوز نمی شود راجب مان تحلیل کرد. ما باید زرنگ باشیم و آنچه انجام داده ایم را لحظه به لحظه ارزیابی کنیم. روزی من فعال ترین عضو تئاتری کشور بودم ولی حالا منزوی هستم، دیگران در آینده باید درباره این فعالیت و انزوا صحبت و تحلیل کنند.
جعفری درباره دلایل مناسب نبودن شرایط تئاتر در دهه ۶۰، اظهار کرد: بعد از انقلاب هم مانند قبل از انقلاب، جریاناتی ما را یکسونگر نگه داشت، سینمای قبل از انقلاب تعطیل شده بود و باید جریانی نو به راه می افتاد از این رو آن جریان به گونه ای برنامه ریزی کرد که تئاتر تعطیل شود و به سینما بها بدهیم. این در حالی است که سینما و تلویزیون فرزند تئاتر هستند.
این روند باعث شد که از تئاتر چیزی باقی نماند و تئاتر مقطوع النسل شد. دیگر استادی در تئاتر وجود نداشت که شاگردی تربیت کند در حالیکه سینما و تلویزیون فرصتی برای آموزش ندارند و نمی دهند.
توکلی نیز در ادامه این بحث یادآور شد: از اواخر سال ۵۶ تا انقلاب هیچ ارگان، سازمان و تشکیلاتی از رژیم طاغوت صاحب نداشت زیرا بروکراسی آن ها به گونه ای تعریف شده بود که اگر یک مهره برداشته می شد کل مجموعه خراب می شد. در آن مقطع تفکر شورایی اداره کردن شکل گرفت و ما هم در تئاتر شهر با تشکیل یک شورا فعالیت می کردیم. به ناگهان در تلویزیون آدمی به نام قطب زاده ظاهر شد و تمام شوراها را از بین برد.
وی ادامه داد: بعد از انقلاب جریانی هوشمندانه وارد ایران شد تا اجازه ندهد جریانات به درستی شکل بگیرد. فردی به نام سازگارا یکی از همان آدم های آموزش دیده بود تا مسیر انقلاب را عوض کند. وی وارد رادیو شد تا دیده نشود و حتی در ماجرای انفجار نخست وزیری هم ردپای او دیده می شود و وقتی از ایران خارج شد، انقلاب و مردان انقلابی را زیر سؤال برد چون به مردم اطلاعات لازم درباره این افراد و جریان داده نشده است.
این هنرمند با سابقه تئاتر تصریح کرد: در دهه ۶۰ سازمان مجاهدین معتقد بودند که همه دستاوردهای گذشته را باید دور بریزیم و همین امر باعث شد تا دوره ای تیره و تار برای تئاتر شکل بگیرد.
در بخش پایانی این نشست نیز مجید جعفری با اشاره به آمار رو به رشد فعالان و دست اندکاران تئاتر، تأکید کرد: ما بر خلاف رشد آمار هنرمندان و فعالان تئاتر در زمینه سخت افزاری رشدی نداشته ایم. تئاتر بدون پول هم می تواند خود را مدیریت کند اگر تدبیر وجود داشته باشد و افراد را حذف و دایره خود را تنگ تر نکنیم.
